PARADİGMANIN İFLASI –IV-

1950'lerin ilk yılları oldukça "umut verici" görünüyordu. Bir.kere ABD'den sağlanan yardımlar önemli rakamlara ulaşmıştı. 1946'da başlayan ABD yardımları, 1946-1950 aralığında GSMH'nin yaklaşık % 3'üne ulaşmıştı. Bu ölçüde önemli dış yardım, Türkiye'nin ithalatında bir patlamaya neden oldu. Elbette, bu ithalat artışı, ABD'nin Türkiye'ye yönelik ihracatının artması demekti. Tarım makineleri başta olmak üzere, alt yapı yatırımları (yol, köprü, baraj, elektrik santrali vb.) için gerekli makine-teçhizat ithalatı hızlanmıştı. Aslında Türkiye'ye açılan kredi Amerikan sanayici ve ihracatçılarına verilmiş teşvikler anlamına geliyordu. Tarım makinelerinin toplam imalat içindeki payı yaklaşık sekiz kat artarak, % 1'den % 8'e çıktı. Alt-yapı yatırımlarının hızlanması, yol, baraj vb. inşaatları bir taraftan yeni istihdam olanakları yaratırken (1950-1960 aralığında yaklaşık 14.000 km. kara-yolu yapıldı), diğer yandan tarıma traktörün girmesi (1948 yılında Türkiye'de sadece 2000 kadar traktör varken, bu rakam daha 1950'de 24.000'e,

1960'dada42.137'ye yükselmişti) hem tarımsal verimliliği artırdı, hem de ekilebilir alanların genişlemesi

sonucunu doğurdu. (Ekilebilir alan 1950'de 14.542.000 hektardan, 1960'da 23.227.000 hektara yükseldi).

Böylece verimlilik ve ürün artışında önemli bir sıçrama oldu. 1950 sonrasında yaklaşık 312 bin aileye toprak

dağıtılmasıyla 1950-1960 döneminde topraksız köylü oranı% 16'dan% 10 "a düşürüldü. 1950'lili yılların

başında traktör alımları için köylüye açılan kredi (satış fiyatının % 60'ı) iktidara her kesimden destek

sağlayan u ygulamalardan biriydi. Köylü kitlesi tarımsal kredilerden, önceki dönemlere göre daha çok

yararlandınlıyordu. (Elbette büyük toprak sahipleri de önemli bir pay almak koşuluyla.)

Üretim fazlasını elden çıkarmak isteyen ABDı, Türkiye'ye açtığı kredilerle ve önerdiği "büyüme modeli"

aracılığıyla ihracatını artırırken; Türkiye'de de başlangıçta ortaya çıkan tablo "umut verici" görünüyordu. En

azından 1950'li yıların başında durum buydu. Türkiye'nin "Küçült Amerika" olacağına inananların sayısı hızla

artıyordu. Amerikalılara aşırı hayranlık rahatsız edici boyutlardaydı. Yeni zenginler ve bir kısım küçük

burjuva, evlerinin salonlarına "Amerikan barı" inşa edip, "kaçak" viski içmeyi "American way of Life"ı

yakalamak sayıyorlardı. Eski dönemin Fransız, ingiliz, Alman hayranlığı, yerini Amerikan hayranlığına bırakmıştı.

Amerikan erlerinin ve çavuşlarının şımarıklıkları büyük bir hoşgörüyle karşılanıyordu... Artık Amerikalıların

her şeyi hayranlık uyandırır olmuştu. Olumlu iç ve dış koşulların ekonomide yarattığı canlılık ve hatırı sayılır

refah artışı hem yerel mülk sahibi sınıfları hoşnut ediyor hem de hegemo-nik gücün projesinin "tutarlılığı" ve

"etkinliği" konusunda inandırıcı görünüyordu. Türkiye "Soğuk Savaş" koşullarında ABD'nin Sovyetler Birliği

karşısında ileri karakolu olmayı severek üstleniyor. NATO'ya giriyor, ABD'ye üsler veriyor, Kore'ye asker

yollayarak emperyalistlere sadakatim kanıtlıyor, Amerikan "yardım uzmanları" karşısında bağımsız bir ülke

insanları için utanç verici bir uşak zihniyetiyle boynu bükük, onların her istediklerini fazlasıyla yerine getiren

bir "uydu devlet" yönetim anlayışı yerleşiyordu. Amerikan üslerinde Türk yasaları geçmez olmuştu. Ne ki,

1950'li yılların ortalan yaklaşırken tablo kararmaya başlamıştı bile..

Önemli bir gelişme de elektrifikasyon alanında gerçekleşti. Elektrik üretimi 1950-60 döneminde, bir önceki

on yıla oranla, 3.5 kat arttı. Fakat bu olumlu gelişme, tren-yolu taşımacılığını özendireceği yerde paradoksal

bir durum ortaya çıktı. Ülke ekonomisi için fevkalade ucuz, temiz, çevre kirlenmesi de yaratmayan tren

taşımacılığı gözden çıkarıldı. Aslında bağımlı ülkelerde neyin ne zaman nasıl üretileceği emperyalist

merkezlerce belirleniyor. Türkiye'de özellikle imparatorluğun son 50-70 yıllık dönemi önemli tren yolu

yatırımlarına sahne olmuştu. (O zamanki amaç sömürüyü derinleştirmekti.) Batı'da dinamik sanayilerde ortaya

çıkan kayma, Türkiye'de ulaşım politikasını karayolu taşımacılığına kaydırdı. Yol makinaları, otomobil, otobüs,

kamyon, lastik, asfalt vb. ithalatının hızla artması ve demiryolunun ikinci sınıf bir konuma itilmesi, Batı'daki

teknolojik kayma ve yeni sektörün kârlılık oranının yüksekliğinden-dir. Türkiye'nin, oldukça gelişmiş demiryolu

şebekesini ihmal ederek, ülke gerçeklerine ve çıkarlarına uygun düşmeyen karayolu taşımacılığını ön plana

çıkarması, emperyalist şartlandırma ve biçimlendirmenin ilginç bir örneğidir...

1950'li yılların başında ABD hegemonyası ve DP iktidarı lehine olumlu bir "havanın" ortaya çıkmasında iki

faktör daha söz konusuydu. Bunlardan birincisi, hava koşullarının elverişli olmasıdır. Buğday üretimi, 195 3'de

8 milyon tona kadar yükseldi. Tarımsal üretimdeki artış savaş öncesi dönemden % 80 daha fazlaydı. Öte

yandan 1950-1953 aralığında kişi başına gelir yaklaşık % 30 oranında artış göstermişti. Dış yardımdaki hızlı

artışla birlikte, ülkenin ithalat kapasitesinin artması yanında, Kore Savaşı'nın neden olduğu "boom" sonucu dış

ticaret cephesinde de olumlu bir tablo ortaya çıkmıştı. Dış ticaret hadleri, 1950 = 100 olarak alındığında,

1951'de 122, 1955'de de 107 olmuştu.

1950 sonrasındaki bir önemli "gelişme"de tarım sektörüne traktörün (ve diğer tarım araçlarının) girmesi

sonucu hem iş gücünün bir bölümünü açığa çıkarması hem de neden olduğu verimlilik artışının toplumsal

dinamizmi artırması, kent-leşme ve "marjinalizasyon" sürecini hızlandırmıştır. 10 yıllık sürede Ankara,

İstanbul, İzmir ve Adana'nın nüfusu yaklaşık % 75 oranında artmıştır. Bu dönemde 1.5 milyon kişi köylerden kentlere göç etti. Bunların da üçte birden biraz fazlası 4 büyük kentte

yaşamaya başladı. Türkiye'de köylerden kentlere göçün refah artış dönemine rastlaması, önemli bir özellik

oluşturmuştur. Göçlerin ekseri görüldüğü gibi sadece mülksüzleşme sonucu ortaya çıkmamış olması,

başlangıçta göç edenlerin sanayi ve hizmetler sektöründe kolay iş bulabilmeleri, köyleriyle bağlantılarım

sürdürmeleri, işçi hareketinin niteliğine de damgasını vurmuş bir özelliktir. Bu nedenle, Türkiye'deki

gecekondular birçok azgelişmiş ülkelerdeki "bidonville"lerden ve "favelas"lardan daha elverişli konutlardır.

Oy almak isteyen iktidarların da buralara süratle kamu hizmetlerini taşımaları buraların birer sefalet yuvası

olmasına izin vermemiştir.

1950 sonrasında Türkiye, Batılıların istekleri dorultusunda ekonomik politikalar izliyor ve Batılılar tarafından

uydurulmuş efsanelere de dört elle sarılıyordu. Yabancı sermayeyle kalkınma masalı etkili oldu; hemen

yabancı sermayeyi özendirecek yasal düzenlemelere gidildi. Artık yardım almak için her türlü taviz veriliyor;

Türkiye, başta ABD olmak üzere, Batılıların her istediklerini yaptırabildikleri bir ülke haline geliyordu.

Öte yandan, kamu sektörünün küçültülmesi, o zamana kadar oluşturulmuş Kamu İktisadi Teşebbüsleri'nin

"özel sektöre devri" de gündeme getirildi: "Serbest Piyasa Ekenomisi"nin bir gereği olarak! Aslında o

dönemde KİT'lerin özel sektöre devri konusunun gündeme getirilmesi, kamu sektörünün küçültülmesi,

Batılıların Türkiye gibi ülkelerin gerçeğini kavramada da ne kadar yaya kaldıklarının bir göstergesidir.

Türkiye'de söz konusu dönemde KİT'ler, neoliberal ütopyanın ileri sürdüğü gibi, özel sektörün gelişmesini

engelleyen, "pazar ekonomisinin işleyişini" bozan iktisadi kuruluşlar değil; tam tersine, özel sermayeye

palazlanma olanağı sağlayan, özel sermayenin o "olmazsa olmaz" koşulunu oluşturan, özel sermayenin

yetersizliğini ödünleyen kuruluşlardı. Ara-malı üreterek (ara-malı üreten sektörde kârlılık oranı düşüktür),

özel sermayeyi bu alana yatırım yapmaktan kurtararak, ürünleri ucuza taşıyarak vb. KİT'ler özel sermaye için

vazgeçilmez kuruluşlardı. Bu yüzdendir ki, aşın "özel teşebbüseü" retoriğe rağmen, 1950-1960 aralığında

KİT'lerin tasfiyesi, özel sektöre devri bir yana, KİT sayısında yaklaşık iki kat artış olmuştu. Özel sektörün

önde gelen temsilcileri, oldum olası KİT'leri suçlaya gelmişlerdir, ama bunu "sıkıntı" duymadan yaptıklarını

söylemek zordur. Şimdilerde KİT'lerin tasfiyesi yeniden gündeme gelmiş durumda, ama bu sefer de yabancı

sermaye tarafından yutulma şansı oldukça yüksek. Bu sorun üzerinde ileriki sayfalarda tekrar duracağız.

Yeni Sömürgeciliğin İlk Onyılında Sınıf İttifakı

Yeni sömürgecilik döneminin iik onyıllarında; daha açık olarak, 1960'a kadar, Türkiye'deki hâkim sınıf ittifakı

ticaret- sanayi burjuvazisi bu dönemde ticaret ve sanayi burjuvazileri arasında tam bir ayrışma olmamıştı.

(Çevre ülkelerde tam bir ayrışma zaten pek olanaklı da değildir) ve toprak zenginleri

176

(ağalar) sınıfından oluşuyordu. DP iktidarıyla emperyalist destekli yerel burjuvazinin hem ekonomik ve

siyasal, hem de görece ideolojik etkinliği artmıştı. Milli Mücadele yıllarından beri egemen sınıflar

koalisyonunun ortağı olan, 1930'lu yıllarda ve savaş süresince etkinliğini artıran bürokrasi, DP iktidarıyla

ittifak dışına atılmıştı. 1950-Î960. dönemi ittifak dışı kalan bürokrasinin "yüksekleri'' 1969 27 Mayıs

darbesi sonrasında toprak ağalarınm dışlanmasıyla tekrar kısmi bir etkinlik sağlarnayı başarmışlardı. 1960

sonrasında, 1930'lardakinden çok farklı ve sınırlı etkinlik sağlayan bürokrasi, bu konumunu 1980 darbesine

kadar sürdürmeyi başarmıştır. 1960 sonrası egemen sınıf ittifakına damgasını vuran sanayi burjuvazisi

olmuştur.

1980 öncesinde (yaklaşık 1960-1980) geçerli egemen sınıf ittifakı ya da "yeni oligarşi" sanayiciler, büyük

ticaret sermayesi, bankalar, ithalat ve ihracatçılar, sivil ve militer bürokrasinin üst düzeylerini işgal eden

bürokratlardan oluşuyordu. Diğer azgelişmiş ülkelerdeki oligarşiler gibi, Türkiye'deki oligarşi de ancak

Amerikan emperyalizmine sırtını dayayarak egemen olabilirdi. Aslında "yeni oligarşiler", klasik sömürgecilik

döneminin yöneticileri gibi, "kendi" emekçi kitlelerine yabancılaşmış durumdadırlar.

1920'lerden beri ülkenin kaderini elinde tutan Kemalist iktidarlar, (Ebedi ve Milli Şef dönemleri), toplumu

istedikleri biçime sokabilecekleri, istedikleri gibi yoğurabilecekleri düşüncesine sahiptiler. Elbette bu,

emekçi toplum kesimlerine "dışarıdan bakanlara" özgü bir zihniyettir. Bir balama toplumu bir "tavuk çiftliği

gibi yönetebilecekleri", "yönetmenleri gerektiği" gibi kuruntularla hareket ediyorlardı. Bu aşırı jakoben

zihniyet, iki bakımdan tam bir açmazla karşı karşıyaydı. Birincisi, söz konusu olan dünü bugünü ve geleceği

olan bir toplumsal gerçeklikti; ikincisi, tüm kuruntularına ve hezeyanlarına rağmen, yönetici kliğin belirleme

gücü sınırlıydı. Söz konusu aşırı jakoben yaklaşımlar emekçi toplum kesimlerinde büyük tepkiler yaratmaktan

geri kalmıyordu. Atatürk inkılaplarından hemen hiçbir yarar sağlayamayan geniş halk kitleleri, özellikle dini

baskılardan da şikâyetçiydi. Laikliğin Türkiye'deki uygulaması, kitleler üzerinde tam bir baskıya dönüşmüştü.

Aziz Nesin; "Türkiye'de laiklik sözde kalmıştır, sahteciliktir. Laiklik özde din ve devlet işlerinin ayrılması

değildir. Bu sonuçtur. Özde dogmaya karşı aklın egemen olmasıdır. Devletin örgütleri arasında 'Diyanet işleri

Başkanlığı' bulundukça, din görevlileri aylıklarını devletin bütçesinden aldıkça, kendileri özerk bir kurum

kurmadıkça, Türkiye'de demokrasi olamaz. Bütün İslâmi kuralların, gerek eğitsel, gerekse dinsel kurallarının

özerklik kazanması gerekir. Sadece Müslüman Sünnilerin değil, Alevilerin de kendi özerk kurumlarım kurması

demokrasinin gereğidir"(10) derken, ifade etmek istediği budur.

Türkiye'de, 1990 yılında devlet bütçesinden Diyanet İşleri Başkanlığı'na ayrılan para 788 milyar 350 milyon

TL.'dir. Milli Eğitim Bakanlığı 'Din Eğitimi Genel Müdürlüğü'ne ayrılan da 344 milyar 427 milyon TL'dir.

Bütçeden ayrılan kaynak, toplam 1 trilyon 132 milyar TL'ye yükseliyor. Bu kaynağa, Köy Hizmetleri Genel

Müdürlüğü vs'den yapılan katkılar dahil değildir.Bütçeden Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar

Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı'na da toplam 1 trilyon 148 milyar lira ayrılmıştır. Yaklaşık beş bakanlığa

ayrılan kadar kaynağı din işlerine ayıran bir laik ülke var mıdır?

Başlangıçta AP iktidarının önemli bir kitle desteği sağlamasının nedenlerinin başında, hiç şüphesiz, ulusal ve

uluslararası konjonktürün neden olduğu refah geliyordu. Ama kitleler üzerinde devlet baskısının ve dini

baskının hafiflemesinin de payı vardı. 1923-1946 aralığında Kemalist iktidarlarca milliyetçi ideolojiyi dini

ideolojinin yerine geçirme çabaları beklenen sonucu vermemişti. Bu durumun farkında olan DP, daha

muhalefetteyken, kitlelerin bu rahatsızlığından yararlanma yolunu seçti. Toplumun temeline dokunmadığı ve

kitlelerin yaşam koşullarında hatırı sayılır bir iyileşme yaratmadığı sürece, Kemalistlerin ürettiği yapay

ideolojinin kitlelerin bilincine yerleşme şansı çok zayıftı. Tam tersine, Kemalist uygulamalar ve "inkılaplar"a,

kitleler geleneksel ideolojiye daha çok sarılarak tepki gösteriyorlardı.

"Laiklik" uygulaması da, dinin baskı altına alınması olarak anlaşıldı. Türbelerin ziyaretinin yasaklanmast gibi

gariplikler "laikliğin bir gereği" sayılıyordu... Bir insanın kutsal saydığı tarihi bir kişinin mezarını ziyaret

etmesinin engellenmesi "ilericilik" sayılıyordu. Yazık ki Türk aydınlarının çoğunluğu hâlâ yasakçı-lık ve baskıyla

ilericilik arasındaki ilişkinin tersliğini kavramış durumda değiller. Kendini dini kavramlar ve sembollerle ifade

geleneğine sahip kitlelerin normal hareket ve talepleri gericilik damgası vurularak cezalandırılır olmuştu.

1950'de DP'nin iktidarıyla, yüzyılların her türlü devlet baskısından bezmiş halk kitlelerinde ilk defa sosyal

süreci "etkiledikleri" ve "etkileyebilecekleri" umudu uyanmıştı. Ne ki 1960 darbesiyle bu sürecin normal

gelişme yolunda ilerlemesinin önü kesildi.

Uygulanan ekonomik modelin 1950'li yılların ikinci yarısında olumsuz eğilimler ortaya çıkarması, dış kredilerin

ve yatırımların azalması vb. DP'ye karşı kitle muhalefetinin büyümesine neden oldu. İktidarın baskıcı

yöntemlere başvurması, Sovyetler Birliği'yle yakınlaşma çabaları hem yerel mülk sahibi sınıf-ların, hem de

ABD'nin DP'ye desteğini çekmesine neden oldu. Zaten baştan beri ordu içinde darbe odaklan vardı. Koşulların

olgunlaşması, İnönü'ye karşı saldırılar, tahkikat komisyonu oluşturma çabaları, basın ve üniversitelere yönelik

baskılar, üniversite öğrencilerinin ve Harbiyelilerin gösterileri askeri bir darbe için koşullan

"olgunlaştırmıştı."

Kitlelerin toplumsal süreci etkileyip biçimlendirmelerine ilk tepki 1960 askeri darbesiyle geldi. Ve on yıllık

sürelerle tekrarlanarak devam etti. Resmi ideolojinin bir bölüğünün ileri sürdüğü gibi, 27 Mayıs 1960 darbesi

"ilerici" değil, "bürokratik"ti. Dolayısıyla kitlelerin toplumsal süreci belirleme yeteneğini zaafa uğratan bir

hareketti. Türk aydınlarının çoğunluğu, 27 mayıs darbesiyle gelen anayasadan ötürü, söz konusu darbenin

"ilerici" bir nitelik taşıdığım ileri sürüyorlar. Anayasanın "ilericiliği" teranesine kendisini kaptıran aydınlar, Ana-yasa'da meclisin üstünde

kurumların varlığını görmezlikten gelmişlerdir. "Milli Güvenlik Kurulu" gibi meclis üstü kurumların varlığı bile

bir başına Anaya-sa'nın ilericiliği tezini çürütmeye yeter. Bir anayasanın ilericiliğini belirleyen, sadece

içerdiği bazı maddeler değildir. Asıl belirleyici olan, kimler tarafından nasıl yapıldığıdır. Idris Küçükömer;

"Nitekim bazı yazarlar 27 Mayıs Anayasa-sı'nın çok iyi bir anayasa olduğunu söylerler. Bu anayasa kimler için

iyi ve ileri idi? Kimler yaptı, kimler bozdu? Halk niçin savunmadı? Millet nereye gitti?" derken sorunun bu

yanına işaret etmek istiyor.(1 1)

Öte yandan, 27 Mayıs darbesi, kendisini bir anayasa hazırlanması ve yönetimin sivillere devredilmesi

pespektifiyle sınırladığı ölçüde, işlevi daha baştan sona ermişti. Bu durum bir kısım küçük burjuva aydınına

ortaya çıkan "iktidar boşluğu"ndan yararlanma yolunu açmıştı. Söz konusu "iktidar boşluğu" koşullarında

aydınlar, özellikle anayasanın yapılmasında etkin bir konuma geldiler ve anayasaya anti-demokratik bir sürü

maddeler yarımda, demokratik birçok madde koyulmasını sağladılar. Ne ki, bu durum bir başına söz konusu

anayasanın "ilerici" olması için yeterli olamazdı...

"İleri" sayılan anayasa yaklaşık on yıl sonra "yapıcıları" askerler tarafından kuşa çevrildi. İkinci onyılın

sonunda da bütünüyle ortadan kaldırıldı...

Daha önce sözünü ettiğimiz iç ve dış koşulların ortaya çıkardığı olumlu "eğilimler", 1954'ten başlayarak

tersine dönmeye başladı. Bir kere iklim koşulları tarımsal üretimi olumsuz yönde etkiledi, öte yandan dış

ticaret cephesinde de aleyhte bir tablo ortaya çıktı. 1953 yılında 8 milyon tona kadar yükselen buğday

üretimi, 1954'te 5 milyon ton'a düştü. Tarımsal üretimde toplam % 20 civarında bir düşüş söz konusuydu.

Alınan kredilerin daha büyük bir bölümü eski borçların ödenmesine tahsis edilmeye başlandı. Dış krediler

daraldı. Artık Türkiye 1954 öncesi ithalat düzeyini sürdüremez durumdaydı. 1958 yılı ithalatı 1953

yılındakinin % 42'sine kadar gerilemişti. Vadeleri dolan borçların ödenmesi sorun olmaya başlamıştı. Bütçe

açıkları da giderek büyüyordu. 1953'te 21.9 milyon TL olan bütçe açığı, 1954'te 173.9 milyon TL'ye, 1957'de

196.1 milyon TL'ye yükseldi. 1950 = 100 alındığında toptan eşya fiyatları endeksi, 1954'te 121,1957'de 181'e

yükselmişti...

İç ve dış koşulların diyalektiği, daraltıcı politikalar yönünde baskı yapıyordu. Ama Menderes iktidarı daraltıcı

politikalara itibar etmekten yana değildi. Adnan Menderes'in prestijinin sürmesi, kitlelerin gözünde umut

olmaya devam etmesi, genişleyici politikaların sürdürülmesi gerekiyordu. Bu da, Çaklı'nın deyişiyle,

"enflasyonun benimsenmesiyle" mümkündü.(12) Dönemin başbakanı Adnan Menderes, neden böyle bir yola

girmek durumunda olduklarını şöyle ifade ediyordu:

"Enbüyük muvaffakiyetleri (CHP kastediliyor, F.B.) dış ticareti muvazene içinde tutmaktan ibaret kalmıştır.

Ama bu muvazene memleket iktisadiyatını dar bir çember içinde tutan ve memleket hizmetlerinden kaçınma pahasına elde edilen bir muvazenedir. Biz çok

daha evvel denk bütçeyi temin edebilirdik. Fakat biz muvazeneyi aşağı noktalarda tutmak değil, yaşama

seviyesini yükselten bir irtifada böyle bir muvazeneye ulaşmak için koşmaktayız... Ne ithalat durdurulacak,

ne de tahsisatın sarfında müşkilata uğranılacaktır. "(13)

Gerçekten Menderes Hükümeti, enflasyonist finansmanla, daha önce girişilen bayındırlık projelerini

tamamlama ve yenilerini inşa yolunu seçti. Toptan eşya fiyatları endeksi (1950 başlangıç olmak üzere),

1953'te ll0'dan 1958'de 208'e yükseldi. Dış "yardımların" kısılması ve dış ticarete ilişkin zorluklar, dış borç

ödemeleri, liberal dış ticaret politika ve uygulalamalarını ister istemez gözden düşürecekti. Ortaya çıkan yeni

durum ithalatın denetim altına alınmasını gerektiriyordu. İthalatın kısılması ise, çoğu tüketim malı üreten

sanayiciler için dolaylı teşvik anlamına geliyordu. Enflasyonist sürece eşlik eden korumacılık, sanayici kârlarını

yükselterek, iç pazara yönelik ithal ikameci sanayileşme yönünde uyarıcı etki yapıyordu. Zaten İkinci Dünya

Savaşı sonrasında, özellikle de 1950 sonrasında, tarımsal üretimin artması, alt-yapı yatırımları ve ulaşım

şebekesinin genişlemesi köyden kente göç, genel refah artışı, sanayi için "özgür" emeğin açığa çıkması, doğal

olarak iç pazarı görece genişletmişti. Bu durum iç pazara dönük üretim yapan sanayiciler için potansiyel

gelişme ortamı yaratmıştı. Gümrük duvarlarıyla korunan bir iç pazarda üretilen her sanayi ürünü yüksek

fiyatlardan satışa sunulabilirdi. Bu aşamadan sonra sanayi tarıma oranla daha hızlı büyüyecek, tarımın milli

gelir içindeki payı da görece düşecekti.

Ne var ki, dış borçla yürüyen, enflasyonist bir büyüme modelim belirli bir eşikten sonra sürdürmek mümkün

değildir. Böyle bir politika, ekonominin dengelerini bozmak yanında, toplumsal kargaşalıklar, alt-üstlükler için

potansiyel bir ortam da yaratır. Başka bir anlatımla, devlet gücünün sarsılması söz konusudur... Böyle bir

duruma ise, emperyalist status quo'nun korunmasından çıkan olanların ve yerli işbirlikçilerin kayıtsız

kalmaları mümkün değildir. Mutlaka "bir şeyler yapılması"nı isteyeceklerdir...

Başta ABD olmak üzere, emperyalist kuruluşlar (IMF, Dünya Bankası OECD vb) Türkiye'ye yeni krediler

açmanın ve eskileri de ertelemenin koşulu olarak ekonomiye "çeki düzen verilmesi"ni ısrarla istiyorlardı. Bu

amaçla, "Ağustos 1958 kararlan "nı Menderes'e kabul ettirmişlerdi. Menderes, söz konusu dış baskılara

rağmen, kaldığı yerden devam etmek isteyince de, Batılılar için "muteber adam" olmaktan çıkacaktı.

Türkiye'de planlı döneme geçişi asıl isteyen emperyalist Batı ve onun çıkarlarının bekçiliğini ve sözcülüğünü

yapan emperyalist kuruluşlardı (IMF , Dünya Bankası vb.). 1950'lerin ikinci yarısında "olayların zoruyla"

ortaya çıkan korumacılık ve uyardığı ithal ikameci sanayi, 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra "planlı dönem"de,

"plansız" bir biçimde gelişme olanağına kavuşacaktı. Böylece askeri darbeyle Menderes iktidardan

uzaklaştırılırken, artık Batılıların onayım almış "planlı" bir büyüme süreci başlatılıyordu...Bir önceki dönemin sınıf ittifakında bir kayma olmuş, 1950'de egemen sınıflar koalisyonu dışına atılan

bürokrasi, Milli Güvenlik Kurulu, Anayasa Mahkemesi, Tabii Senatörlük, Planlama Teşkilatı vb. gibi kurumlar

aracılığıyla egemen sınıf ittifakında tekrar etkinlik sağlamayı deneyecektir... Kaynak dağılımında sahip olduğu

"stratejik konumu" sayesinde, büyük sermayeyle adı konmamış bir çeşit ittifak kurmayı başarmıştı. TL'nin

değerlenmiş (TL'nin resmi değerinin piyasa değerinin üstünde tutulması) olması, bürokrasiye oldukça geniş

bir manevra gücü kazandırmaktaydı. Sanayiciler döviz tahsisi bakımından "kalkınmacı bürokrasi"ye bağımlı

hale gelmişlerdi. Bürokrasinin üst kesimleri, 1960 darbesiyle, 1950'de kaybettikleri konumlarını kısmen

kazanmışlardır.

NATO ve CENTO'ya bağlılığını darbe bildirisinin en bşına koyan 27 Mayıs askeri cuntası, uygulanacak

ekonomi politikası hakkında da emperyalistlere güvence vermeyi ihmal etmedi. Batılıların istedikleri "planlı

bir ekonomi" söz konusu olacaktı. Darbenin lideri General Cemal Gürsel, Planlama Teşkilatıyla ilgili

konuşmasında, "Artık memlekette, herkes canının istediği gibi şu yapılsın bu yapılsın diyemiyecek"(14) derken,

bir rasyonalizasyon planıyla ekonomiye çeki düzen verileceğini söylüyordu. Ama asıl amaç, Batı'ya bir mesaj

vermekti. Gerçekten, 1960 darbesinden 1980 darbesine kadar geçen yirmi yıllık sürede bürokrasi, sanayi

burjuvazisinin ön plana çıktığı bir sınıf ittifakı içinde az çok etkin konumunu korudu. Dönemin koşulları ve

uluslararası plandaki eğilimler, ithal ikameci sanayileşme modelinin niteliği, "kalkınmacı bürokrasi"nin

ekonominin yönetiminde küçümsenemeyecek bir etkinlik sağlamasına neden oldu. Ne ki, 1980 askeri cuntasıyla

Türkiye yeni bir sermaye birikimine zorlanırken, yeni modelde artık "kalkınmacı bürokrasiye" de yer yoktu.

24 Ocak -12 Eylül'le başlayan yeni dönemde, kalkınmacı ideolojiye retorik düzeyinde bile olsa artık yer

verilmeyecekti... 1980 sonrası sürecin tahliline geçmeden önce, yaklaşık yirmi yıllık bir sürede geçerli olan

"bağımlı ve dışlayıcı" büyüme modelinin (ithal ikameci model) gelişmesi ve krize giriş nedenleri üzerinde

kısaca durmamız gerekiyor.

Bağımlı Sanayileşme Sürecinin Dinamiği ve Krizi

II. Dünya Savaşı sonrasına kadarki dönemde azgelişmiş ülkelerle sanayileşmiş ülkeler arasındaki ilişki bir

bakıma kır-kent ilişkisi niteliği taşıyordu. Genel olarak azgelişmiş ülkeler hammadde ve tarım ürünleri ihraç

edip, karşılığında sanayi ürünü olan tüketim malları ithal ediyorlardı. Fakat kapitalizmin yeni evresinde durum

değişecekti. Emperyalizmin klasik dönemi de demlen 1880'li yıllardan n. Dünya Savaşı sonrasına kadar geçen

sürede hammadde kaynaklarının kontrolü ve tüketim malları pazarının genişletilmesi amacı ön plandaydı.

II. Savaş'tan sonra hammadde kaynaklarını kontrol ederek, "uygun koşullarda" elde edilmesi önemini

korumakla birlikte, azgelişmiş ülkelere sermaye ihracının birincil amacı artık sermayenin kendini dünya

ölçeğinde yeniden üretebilmesinin koşulu haline geldi. Kâr oranlarındaki azalma eğilimine karşı bir "savunma" niteliği taşımaktaydı. Bu aşamada, azgelişmiş ülkelerdeki büyüme süreci iki şekilde etkilenecekti.

Birincisi, doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının artık tarım ürünleri ve hammaddelere değil, iç pazara

dönük imalat sanayi sektörüne yönelmesidir. Hammadde fiyatlarındaki sürekli gerileme (ticaret hadlerinin

hammaddeler aleyhine daha çok bozulması), sermayeyi böyle bir tercihe zorlarken, pazarın genişlemesinin

koşullan yaratılıyordu. Tüm azgelişmiş ülkelere aynı oranda yabancı sermaye yatırımı söz konusu olmayacağına

göre, iç pazara dönük sanayilerini geliştirmek isteyen ülkelere patent, teçhizat, ara-malı, hammadde satışı

artmıştı.

Görece geri teknoloji ürünü mallar söz konusu olduğu ve üretim (montaj) teknoloji ithaliyle yürüdüğü için, söz

konusu süreç gerçek anlamda bir sanayileşmeye götüremezdi. Bağımlı ve dışlayıcı bir süreçti. Bağımlılık da

ikili bir karakter taşıyordu: Birincisi, teknoloji, ara-malı ve bazı hammaddeler çokuluslu şirketlerden

sağlandığı için ve üretilen mallar da iç pazarda satıldığı için, döviz sorunu sürekli büyüyordu. İthalat için

gerekli döviz, geleneksel ihraç ürünlerinin ihracıyla sağlanıyordu. Ama sağlanan döviz sürekli büyüyen

sanayinin ihtiyacını karşılamaktan uzak kalıyordu. Bu koşullarda (geleneksel ürün fiyatlarının sürekli

gerilediği), borçlanmak zorunlu hale geliyordu. Mali bağımlılık (dış borçlar) arttığı ölçüde, ekonomi

politikalarının yönetimi dış karar merkezlerine doğru kayar. Ülke yöneticilerinin manevra alam azalır. Karar

mercileri IMF, Dünya Bankası gibi kuruluşlar olmaya başlar. Aşırı borçlu bir ülkenin borç verenlerin

isteklerini dikkate almaması ancak istisnai durumlarda söz konusu olabilir.

Sanayileşme sürecinin dışlayıcı niteliğine gelince; iç pazara yönelik ve çoğunlukla tüketim malı üreten, bunu da

teknoloji ithaliyle gerçekleştiren bir ülkede, sanayileşmenin sınırlı kalması, sınırlı istihdam yaratması,

sonuçta da iç pazarın da sınırlı bir genişleme göstermesi doğaldır. Toprak dağılımının aşın dengesiz olduğu

ülkelerde iç pazar daha da sınırlı kala.

Söz konusu dönemde, çokuluslu şirketlerin yayılma ve genişleme stratejisiyle, azgelişmiş ülkelerde

benimsenen büyüme modelinden yarar sağlayanların çıkarları çakışmaktaydı. Döviz yetersizliği korumacı

uygulamaları zorunla hale getirirken, patent, ekipman, ara-malı ve kimi hammaddelerin gümrük duvarlarını

aşmasına olanak veriyordu. Tüketime hazır ürünlerin ithalim yasaklayan ülkeler, aynı malın montajı için her

türlü ithalata izin veriyorlardı. Üstelik büyük muafiyetler ve kolaylıklar da söz konusu oluyordu.

Böylece, yeni süreç bazı düşük katma değerli malların iç pazara dönük üretimine olanak vererek çokuluslu

şirketlerin pazarı genişletmelerini sağlarken, yerli hakim sınıflar içinde de sanayi burjuvası ön plana geçmişti.

Yine de burjuvazinin diğer fraksiyonları karşısında tam bir üstünlük sağlamaları mümkün değildi. Sanayici,

kendi ihtiyacı olan dövizi geleneksel ürünlerin ihracından karşıladığı sürece, diğer sermaye kesimlerinin el

koyduğu sosyal artığa sahip olabilmek için emekçi kitleleri peşinden sürükleyip, diğerleri üzerinde baskı

yapmaya cesaret edemez. (Harekete geçen kitle dinamiğinin kendim de hedef almasından korkar) Bu yüzden

bağımlı ülkelerde sanayi burjuvazisinin başat rol oynaması olağan bir şey değildir. Sanayileşmenin finansmanı geleneksel ürünlerin ihracına ve dış borçlanmaya bağlı

kaldıkça, sanayi burjuvazisinin başat rol oynaması olanaksızdır.

Bağımlılığı pekiştiren ikinci faktör, küçük bir ayrıcalıklı azınlığın ihtiyacı olan malların üretilmesiyle ortaya

çıkıyor. Böylece toplumsal formasyonun genel gelişmişlik düzeyine uygun düşmeyen bir tüketim kalıbı

yerleşiyor. Bir bakıma, sanayileşme süreci sondan başlamış oluyor. Öncelikli sanayi dallan kurulmadan, söz

konusu sanayilerin üretmesi gereken girdiler ithal edilerek, montaj mümkün oluyor. Motor üretilmeden

otomobil "üretilmesi" gibi... Böyle bir sanayileşmenin ekonomide dikey ve yatay "eklemlenmeler" yaratması,

istihdam yaratması da sınırlı kalmak durumundadır. Sonuçta iç pazarda ancak sınırlı bir genişleme olabilir. Bu

durum ölçek ve verimlilik sorunları yarattığı gibi; teknolojik bağımlılık, teknolojik yaratıcılığı da gündem

dışına itiyor. Ülke ihtiyaçlarından bağımsız bir teknoloji ithali zorunlu hale geliyor. Pazarın sınırlı kalması,

ithal edilen teknolojinin (görece geri olsa da) gelirin daha çok varlıklı kesimlerin eline geçmesini sağlaması,

aynı şekilde yaratılan istihdamın sınırlılığı, geniş toplum kesimlerinin dışlanması, "marjinalleşmesi" sonucunu

doğuruyor. Dış kaynağa bağımlılık zorunlu olarak artmak durumunda olduğundan, ödemeler dengesi

tıkanıklıkları sürecin krize girmesiyle, tıkanmasıyla sonuçlanıyor.

Yukardaki genel açıklamalardan sonra, Türkiye'de 1950'lerin sonlarında başlayıp, 1960 sonrasında hızlı bir

gelişme gösteren "bağımlı ve dışlayıcı" sanayileşme sürecinin tahliline geçebiliriz. Bir taraftan çokuluslu

şirketlere patent, lisans, teçhizat, ara-malı ve hammadde ihraç olanağı veren, diğer yandan sözde ithal

ikâmesi sağlayan sanayileşme süreci, dış belirleyiciliklere büyük ölçüde bağımlıydı. Aslında görüntüyle gerçek

arasındaki çizgi yakalanabilirse, bu sürecin ithal ikâmesi yapmadığı, tam tersine, bir ithal patlamasına neden

olduğu kolaylıkla görülür. Nitekim kullanıma hazır tüketim malı ithalinin yerini o malın üretilmesi için gerekli

girdilerin ithali almaktadır. Böyle bir sürecin belirli bir eşikten sonra krize girmesi doğaldır. Üretebilmek için

büyük ithalata gereksinme duyan, ürettiği mallan iç pazarda sattığı için döviz ihtiyacım kendisi sağlayamayan,

geleneksel ürünlerin ihracından sağlanan dövizin de sürekli azaldığı koşullarda (1968-1971 aralığında

Türkiye'nin ihracatının %77'sini tarımsal ürünler oluşturmaktaydı) sürecin sürdürülmesi ödemeler dengesine

bağlıydı. Çokuluslu şirketlerin denetiminde ve onların bir uzantısı olarak kurulan sanayiler, iç pazara yönelik

olarak kurulduklan için, ölçek, verimlilik, rekabet edebilirlik, standardizasyon gibi, kapitalist üretim için

olmazsa olmaz kriterler dikkate alınmadan kurulmuştu. Üretilen mallann başlangıçta ihracı düşünülmüyordu.

Bu durum, çokuluslu şirketlerin de işine gelen bir şeydi.

Dış rekabetten korunan, büyük teşvik, sübvansiyon ve muafiyetlerden yararlanan, tekelci değilse bile oligopol

konumundaki sanayi kuruluşlan çok yüksek kârlar sağlayabiliyorlardı. Kambiyo politikası da (TL. değerinin

yüksek tutulması), büyük rantların (döviz tahsisleri yoluyla) ortaya çıkmasına olanak veriyordu. Büyük sanayici rantı sağlayan, korunmuş bir iç pazarda "tekel" konumundaki sanayi kuruluşları, çok

yüksek kârlar elde ettikleri sürece "yüksek" ücret uygulamasından da pek rahatsız olmazlar. îçe dönük üretim

yapan sanayiciler için "yüksek ücret", ürettikleri malların sürümü anlamına gelir. Bu yüzden özellikle sigortalısendikalı

ve büyük işyerlerinde çalışan işçilerin reel ücretleri sürekli yükseldi. (Askeri darbe dönemi olan

1971 yılı hariç). Reel ücretler 1968-1971 arasında yılda ortalama %6 civarında artmıştı. Ücretliler içinde

sözünü ettiğimiz işçi kesimi bir bakıma "işçi aristokrasisi" konumuna gelmişti. (Bunlara birçok KİT işçisi de

dahildir).

İthal ikameci model, sadece bağımlılık yaratıp derinleştirmekle kalmıyor (teknolojik ve mali bağımlılık),

teknoloji üretimini de gündemden çıkarıyor. Üstelik ülkenin genel gelişmişlik düzeyine denk düşmeyen bir

tüketim yapısı ve alışkanlığını da yerleştirerek, bağımlılığı daha kapsamlı hale getiriyor. Üretme yeteneğine

sahip olunmayan malların tüketilmesine olanak veren model, ülkeyi dünya ekonomisi bütünlüğü içinde

"gecekondu statüsüne" sokarak, çevrede yer almasına ve bunun süreklilik kazanmasına neden oluyor.

Sanayi üretiminin hızla arttığı, ama sanayi ürünleri ihracatının artmadığı koşullarda, sürecin devam

ettirilmesi, başlangıçta dış borçlanmayla sürdürüldü. Türkiye'nin ihracatı 1960-1970 döneminde yılda

ortalama % 1.6, 1970-77 Ara-hğı'nda da %0.8 oranında arttı. Türkiye'yle benzer gelişmişlik düzeyindeki 54

ülkede ise bu oranlar aynı dönemler için % 5.4 ve % 5.1 oldu. Aynı dönemlerde sanayileşmiş ülkelerde de %

8.5 ve % 6.2 olmuştu. Buna karşılık Türkiye'nin ithalatı 1960' lı yıllarda % 5.5 1970'lerde de % 13.1

artmıştır(15) Bir başka önemli nokta da Türkiye'nin Dünya ticareti içindeki payının çok düşük olmasıdır. Bu

oran 1965'te % 028,1980'de % 016 idi/..(16)

Dünya ekonomisindeki büyüme eğilimlerinin tersine döndüğü 1960'ların sonlarında, Batılı devletler ve

uluslararası fınans kuruluşlarından alınan dış "yardım" ve krediler azalırken, Batı Avrupa'ya göçen Türk

işçilerinin yolladığı döviz önemli rakamlara ulaşmıştı, İşçi dövizlerinin de görece azaldığı 1974-75

sonrasındaysa, petro-dolarlarının devrelenmesinin ve uluslararası spekülasyonun neden olduğu para bolluğu,

çokuluslu özel ticari bankalardan, ekseri kısa vadeli, yüksek faizli borçlanma yolunu açtı.

1970'li yılların sonuna gelindiğinde, belli başlı üç faktör Türkiye ekonomisinin yapısal bir krize

sürüklenmesine neden oldu. Bunlardan birincisi, sağlanan dış kaynağın bağımlı büyüme sürecini sürdürecek

seviyede olmaması; ikincisi, 1950'lerde gerçekleştirilen alt-yapının, (özellikle de elektrik enerjisinin)

yetersiz kalması, daha da önemlisi 1950'lerde başlayan emperyalist şartlandırma sonucu petrole bağımlılığın

artması, 1974'ten sonra ardarda gelen petrol şoklarının ödemeler dengesini tıkaması; üçüncüsü de, iç pazarın

da artık sınırına yaklaşılmış olması ve oldukça yüksek ücretlerin kârlılık oranlarını kemirmesidir.

Ekonominin krize girdiği yıllarda, 1950'lerden beri artık bir gelenek haline gelen (genel oyun da zorlaması sonucu) tanmsal sübvansiyonlar da sürdürülüyordu. Tarıma yapılan

sübvansiyonlar ve destekleme alımları bu sektörde yaratılan değerin oldukça yüksek bir oranına ulaşmıştı.

(1963-1971 döneminde tanmsal üretim değerinin %22'si). Sanayinin döviz yutucu niteliği, ithal edilen,

teçhizat, ara-malı ve hammadde fiyatlarının aşın yükselmesi ve ticaret hadlerinin aleyhte seyri (1950 = 100

alındığında dış ticaret hadleri 1973'de 95, 1974'de 77, 1975'de 68, 1976'da 70, 1977'de 69, 1978'de 71,

1979'da 70(17) olmuştu). Petrol faturarasının aşırı yükselmesi, tarıma yapılan sübvansiyonlar ve destekler,

sigortalı ve sendikalı büyük işyerlerinde ücretlerin görece yüksek oluşu (1977'de Türkiye'de ücretler

Yunanistan'dakine eşitti, oysa Yunanistan'da kişi başına gelir Türkiye'nin 2.5 katıydı. 1977'de Türkiye'de

ücretler Güney Kore'dekinin 3 katıydı), ucuz konut kredisi, sağlık hizmetlerinden yararlanmala-n vb. de

dikkate alındığında işçilerin görece yüksek bir "refah" seviyesinde ol-dukları anlaşılır). Dış ticaret

cephesindeki tersine gidiş, (ihracatın ithalatı karşılama oram 1975'de % 29.5, 1980'de % 38'e kadar

düşmüştü) petrol fiyatlarındaki aşırı yükselmeye rağmen sübvansiyon yoluyla petrol fiyatlarının düşük

tutulması, KİT açıkları, tarıma yönelik sübvansiyonlar, dış krediler ve işçi dövizlerin-deki göreceli azalış,

altyapının yetersizliği, Batı'dan ithal edilen enflasyon, artan dış borçlar (dış borçlar 1975-76 arasında % 412

oranında artmıştı), dış ticaret hadlerindeki bozulma ödemeler dengesi kriziyle sonuçlandı. Türkiye'nin 1977

sonu ihracatı yaklaşık 1.7 milyar dolar iken, ithalat 5.8 milyar dolardı.

Ekonomik kriz, kaçınılmaz olarak sosyal ve politik alana da yansıdı. Artık 1920'lerden beri oluşturula gelen

yapı ve kurumlarla, geçerli devlet ve toplum anlayışıyla krizi aşmak mümkün görünmüyordu. Öte yandan

emperyalizmin içine girdiği yeni kriz döneminde, Türkiye'ye biçilen rol de değişecekti... Egemen sınıflar

blokunun eski ilişkiler, kurumlar ve ideoloji çerçevesinde Türkiye'ye yönelebilmeleri şansı kalmamıştı.

Oldukça dinamik bir nitelik kazanan kitle hareketini de mevcut yasal ve anayasal çerçeve içinde massetmek

kolay değildi. Zira demokratik kuruluşların baskısı (aydınlar, sendikalar, meslek odaları, dernekler, üniversite

gençliği vb.) mevcut yapıyı zorlamaktaydı. Dolayısıyla kurumsal-ideolojik yapıyı yeni bir temel üzerine

oturtmadan, sadece baskıyla duruma hakim olunamıyacağını 12 Mart baskı rejimi göstermişti. Baskıya,

kurumsal-ideolojik düzenlemeler de eşlik etmeliydi... Devlet, mevcut yapılar ve işleyiş, ideolojik

meşrulaştırma mekanizmaları veri iken, düzenin "sınırları" dışına taşma potansiyeli taşıyan toplumsal

dinamizmi kıramaz durumdaydı. Üstelik muhalefet bizzat, devlet aygıtı içine de sızmış durumdaydı. Kısaca

devlet yapısı yeni durumla başa çıkamaz hale gelmişti...

Artık ekonomik krizin aşılması öncelikle siyasal krizi aşmaya bağlıydı. Egemen sınıflar bloku, devlet aygıtına

yeni bir biçim verilmeden siyasal krizin aşılamayacağını, siyasal kriz aşılmadan da ekonomiye yeniden yön

vermenin ve güç dengelerini değiştirmenin olanaksızlığını kavramıştı... Nitekim, siyasal ve ekonomik kriz içice

geçmiş, biri diğerini şartlandırır hale gelmişti. Birinin çözümsüzlüğü diğerinin çözümünü daha da zorlaştırır

durumdaydı. Siyasal krizin önceliği vardı. Devlet aygıtının toplumu yönetmede "yetersiz kalması", bir bakıma "felçleşmesi" egemen sınıfların hegomonya gücünü zaafa uğratmaktaydı. Elbette siyasal krizin

derinleşmesi dış ilişkileri de (dış yardım, borç alma vs.) zorlaştınyordu.

Yukarıda sıralanan nedenlerden ötürü, mevcut yapı, kurumsal-ideolojik çerçeve içinde çözüm arayışları (1977-

1980) sonuç vermeyecekti... Krizin derinleşmesine, krizi aşmak için alınan önemlerin zamanlama hataları ve

tutarsızlıkları da eklendi. Elbette dış baskılar ve çıkarılan zorluklar da krizin derinleşmesinin bir başka

nedeniydi. İşte, 24 Ocak 1980'de başlayıp 12 Eylülle devam eden süreçte krize emperyalizmin ve yerli hakim sınıfların çıkarları yönünde çözümler dayatılacaktı...

12. BÖLÜM

SEKSENLİ YILLAR: UYDULAŞMA SÜRECİNİN DERİNLEŞMESİ

"Belirleyici olan, her zaman nereye bakıldığı değil nereden bakıldığıdır."

Piere Teilhard de Chardin

1970'li yılların ikinci yarısında Türkiye'de geçerli "bağımlı ve dışlayıcı" büyüme modeli krize girmişti.

Kapsamlı düzenlemeler olmadan hâkim sınıfların krizi aşmaları ve yeni bir sermaye birikim modelim

dayatmaları olanaksız gibiydi. Bilindiği gibi, sermaye birikim modelinin krizi, aynı zamanda siyasal, ideolojik,

kurumsal boyutları da olan bir krizdir. Böylesi koşullarda krizi aşmak için sadece ekonomiye ilişkin

düzenlemeler yeterli değildir. Bu arada ideolojik plandaki aşınmaya da bir çare bulmak gerekiyordu... Geçerli

resmi ideoloji olan Atatürkçülüğün yeni bir versiyonunun üretilmesi de gündeme gelmişti. Başka bir ifade ile,

yeni bir sermaye birikim modelinin geçerli kılınması, yeni düzenlemeler ve dengeler oluşturmaya bağlıydı.

Kapsamlı düzenlemeler yapmak ve eski dengelerin yerine yenilerini oluşturmakla, egemen sınıf sömürü

koşullarının sürekliliğini sağlıyabilirdi...

Türkiye "yapısal bir kriz" içine sürüklenmişken, emperyalizmin Ortadoğu'ya ilişkin beklentileri de yeni bir

durum almıştı. Kapitalizmin yapısal krizi koşullarında, emperyalizmin yeni-sömürge statüsündeki azgelişmiş

ülkelerde yaklaşımı değişirken, Türkiye'nin içinde yer aldığı coğrafi bölge, dünyanın en sıcak ilgi alanlarından

biri haline gelmişti. 1970'lerin başından beri ardarda gelen "petrol şokları" emperyalist ülkeler için Ortadoğu

petrolünün önemini daha da artırmıştı. OPEC aracılığıyla azgelişmiş ülkelerin bir bölüğü, ihraç ettikleri ürün

üzerinde söz sahibi olmuşlardı. Bunun diğer temel mallar üreticisi ülkeler için örnek oluşturması sanayileşmiş

ülkeler için "tedirgin edici " bir durumdu. Böyle bir" eğilimin güçlenip etkinlik sağlaması, yüzyıllardır dünya

kaynaklarım istedikleri gibi kullanan Batı için "kaygı verici"ydi. Birinci petrol şokunu izleyen dönemde

alternatif enerjilere yönelmelerine ve enerji tasarrufu yöntemlerini devreye sokmalarına rağmen, Batılıların

tükettiği petrolün % 40'ı hâlâ Ortadoğu'dan geliyordu. Üstelik dünyanın en zengin rezervleri de söz konusu

bölgede bulunuyordu.Batılılar için petrolün önemini artıran başka gelişmeler de söz konusudur. Bir kere Ortadoğu'da

emperyalizmin en güvendiği kalelerden biri olan Şah rejimi düşmüş, yerini Humeyni'nin islamcı fundamentalist

rejimi almıştı. Daha sonra Iran-Irak savaşı patlak verecekti. Müslüman ülkelerde Fundamentalist (radikal)

eğilim güç kazanmaktaydı. Islâmi radikalizmin yükselmesi, bölgedeki emperyalist çıkarlar için potansiyel bir

tehlike olarak görülüyordu. Aynı şekilde, Sovyet askerlerinin Afganistan'a girmesi, Sovyetler Birliği'nin

Güney-Batı Asya'ya daha fazla sokulmasının yolunu açabilirdi. Şah'ın devrilmesiyle İran'da Kürt ulusal

hareketi de ivme kazanmıştı. İşte bütün bu gelişmeler bölgede "istikrarı tehlikeye atıyordu." Emperyalist

Batı için istikrarsızlığa çözüm bulmak hayati bir öneme sahipti. Aksi halde İkinci Dünya Savaşı sonrasında

oluşturulan status quo ve emperyalist çıkarlar tehlikeye girerdi. Şah'ın Ortadoğu'nun jandarmalığı rolünün

son bulduğu koşullarda, sadece Siyonist İsrail devletine dayanarak emperyalist çıkarları güvence altına almak

mümkün değildi. Zaten böylesi bir ortamda Siyonist devletin kendi de tehlikede sayılırdı... Kısaca

Ortadoğu'da istikrarın sağlanması, öncelikle Türkiye'deki istikrarsızlığın giderilmesine bağlı görünüyordu.

İran'dan boşalan Ortadoğu'daki alt-emperyalist işleve (jandarmalığa) en uygun aday Türkiyeydi... 15 Ağustos

1980 tarihli New-York Times'da yer alan bir yazıda, "Türkiye'deki durum Batı açısından bir kriz arzediyor.

Çareler araştıran Batı'nın bu krizin daha fazla devam etmesine tahammülü yok. Çünkü Türkiye NATO'nun

stratejik cephesi içinde... İran'ın kaybından sonra Doğu ile Batı arasında tampon ülke"(1) deniyordu.

Gerçekten de krize daha fazla "tahammül etmeye" gerek kalmadı... Aradan bir ay bile geçmeden Türk

generalleri, bölgenin istikrarının Türkiye'deki istikrardan geçtiğini, bölgedeki emperyalist çıkarların

korunmasında ellerinden geleni yapacaklarım 12 Eylül 1980'den başlayarak göstermeye başlıyorlardı. Daha

1975'de ABD de, "Türkiye'de sağlam bir hükümetin gerekliliğinden" söz ediliyordu...

Ortalama bir insan 12 Eylül'le gelen askeri diktatörlüğün "anarşiyi önlemek" gibi sınırlı bir amacı olduğunu

sanır. Dükkân sahipleri mantalitesinin ötesine geçememiş diplomalıların çoğunluğu da benzer bir sanıya

sahiptir. Oysa generallerin gelişinin köklü "gerekçeleri" vardı. Dünyada sadece zabıtayı sağlamak amacıyla

darbe yapıldığı görülmemiştir: Sonuçta zabıtayı sağlıyanlarla darbeciler aynı olduğuna göre! Askeri

diktatörlüğün, ekonominin yörüngesini değiştirmek, bölgedeki emperyalist çıkarları güvence altına almak,

Türkiye'nin dünya ekonomisindeki konumunu Batılıların istekleri doğrultusunda yeniden biçimlendirmek gibi

belirgin hedefleri söz konusuydu. Bütün bunlar yeni bir resmi ideoloji (Atatürkçülüğün yeni bir yorumu)

oluşturmayı da zorunlu olarak gündeme getirmişti. Aksi halde devlet aygıtını baştan sona ele alıp yeniden

düzenlemeye, düzen partileri de dahil tüm siyasal partilerin kapatılmasına, tüm toplumsal-siyasal katılım

odaklarının ezilmesine, sendikaların daha da etkisiz-leştirilmesine, bilimsel-entellektüel faaliyetlerin

cezalandırılmasına, anayasa da dahil, hemen tüm önemli yasaların değiştirilip anti-demokrat bir kurumsal

çerçeve oluşturulmasına, devletin baskı aygıtının daha da güçlendirilmesine gerek kalmazdı. Zaten o dönemde Türkiye'de sıkıyönetim geçerliydi. Anarşinin önlenmemesi için de hiçbir neden

yoktu. Anarşinin daha önce neden önlenemediği, 12 Eylül'den sonra nasıl önlendiğinin tartışmasına burada

girmeyeceğiz. Artık, isteyen herkes anarşinin nasıl ve neden tırmandırıldığı, neden önlenmediği ,12 Eylül'le

nasıl önlendiği vb. konusunda yeteri kadar bilgi sahibidir.

12 Eylül'le gelen devlet terör rejiminin belli başlı iki amacı vardı. Birincisi, Türkiye'ye yeni bir sermaye

birikimi modelini kabul ettirmek, bunun için gerekli düzenlemeyi yapmak; ikincisi de, Türkiye'yi emperyalizmin

Ortadoğu'daki çıkarlarının korunması amacıyla alt-emperyalist role hazırlamak. 13 Eylül 1980 tarihli New

York Times'de, "Bir NATO üyesi olan olan Türkiye Doğu Akdeniz-deki Amerikan menfaatleri açısından

stratejik bir konumda bulunuyor" deniyordu. ABD Temsilciler Meclisi Heyeti, Narkotik Özel Komite Başkam

Charles Ran-gel, "Türkiye sadece müttefik olarak değil, bölgede liderliğini desteklediğimiz bir ülkedir"(2)

diyordu.

İşte yukarda sözünü ettiğimiz iki temel amacın gerçekleştirilmesi için, devlet terör rejimi gündeme geldi.

Bölgedeki emperyalist çıkarların ve Türk egemen sınıflarının çıkarlarının güvence altına alınması, önce siyasal

nitelikteki krizin aşılmasını gerektiriyordu. Türkiye'de 1960'lardan beri geçerli sermaye birikim modelinin

yerine yeni bir birikim modelinin konabilmesi için, mevcut güç dengelerinin değiştirilmesi, yeni bir sınıf

ittifakının oluşturulması gerekiyordu. Fakat bu aşamada, belirli hedefleri gerçekleştirmek amacıyla iktidara

el koyan askeri cunta, önemli bir sorunla karşılaşmıştı. Bu, geleneksel rejimi ideoloji olan Atatürkçülüğün

"yeniden tanımlanması", formüle edilmesiydi. Artık koşullar 1930'lardan beri geçerli olan resmi ideolojinin

yeni versiyonunun oluşturulmasını gerektiriyordu! Yapılacak iş, yeni koşulların gerektirdiği, yerli burjuvazinin

ve emperyalizmin çıkarlarına cevap verecek bir Atatürkçülük versiyonunun üre-tilmesiydi. Bu da geleneksel

olarak geçerli kılınmış resmi ideoloji olan Atatürkçülüğün kısmen de olsa dışlanmasını gerektiriyordu. Bu

yüzden askeri cunta, geleneksel olarak resmi ideolojinin (Atatürkçülük) üretilip yayıldığı kurumlan (TTK, TDK,

TITE vb.) yeniden biçimlendirdi. Bu kurumlardaki etkin kişiler tasfiye edildi. Eğitim kurumları ve

üniversiteler yeni bir düzenlemeye tabi tutuldu. YÖK'e hâkim olan zihniyet ve kişilerin niteliği hatırlanırsa bu

konuda neyin amaçlandığı daha iyi anlaşılır. Elbette, cunta böylesi bir manipülasyona girişirken,

Atatürkçülükten de çok söz edilecekti... Kimi "radikal Atatürkçünün" ileri sürdüğü gibi, cuntanın amacı

Atatürkçülüğü tasfiye etmek değildi. Amaç, yeni durumun gerektirdiği, yeni koşullara cevap verecek bir

Atatürkçülük (resmi ideoloji) oluşturmaktı. Resmi ideoloji olan Atatürkçülüğün yeni bir versiyonunun gündeme

getirilmiş olmasının bize göre belli başlı üç nedeni vardı: Birincisi, Atatürkçülüğün geleneksel yorumunda, sola

karşı tavır çok net değildi, sınır kalın çizgilerle ayrılmamıştı. 12 Eylül Askeri rejimi, bir kere bu kaim çizgiyi

çizmek için Atatürkçülüğün yeni bir yorumuna ihtiyaç duyuyordu. İkincisi, radikal Islâmın güçlendiği

koşullarda dine karşı geleneksel yaklaşımın da nüanse edilmesi gerekliydi. Zira, dini, hem sol harekete, hem

de radikal İslamcı harekete karşı kullanmak, ABD'nin istediği "devlet kontrolündeki Islâmın iktidarda olduğu ülkelerle sıcak ilişkiler kurabilmek için, din üzerindeki baskının daha da yumuşatılması gerekiyordu.

Geleneksel yaklaşım geçerliyken, yukardaki amaçlan gerçekleştirmek mümkün görünmüyordu. Bu aşamada

uyduruk "Türk-Islâm Sentezi" yaması devreye sokuldu. Asllıda "Türk İslâm Sentezi" bir paravan işlevi

görüyordu. Irkçı-faşist eğilimli unsurlar, oportünist dinciler ve bunlar tarafından kullanılabilen "renksizler"

için Türk-Islâm sentezi, gerçek kimliklerini gizlemenin bir aracıydı.

Resmi ideolojinin yeni bir versiyonunun gündeme gelmesinin üçüncü nedeni, devlet aygıtı içindeki bağımsızlık

yanlısı, "anti-emperyalist", kalkınmacı ideolojiye bağlı unsurları tasfiye etmekti. Zira, 1980'de gündeme gelen

birikim * modelinde "kalkınmacı bürokrasi"ye yer yoktu. Cunta lideri Kenan Evren, bir taraftan geleneksel

resmi ideolojinin (Atatürkçülük) üretildiği kurumlan tasfiye eder, üniversitelere yeni biçim verirken, diğer

yandan da meydanlarda Kur'an'dan ayetler okuyordu. Bununla ikili bir hedef söz konusuydu. Birincisi, Islama

yumuşak bakıldığı imajını yaratarak, "devlet kontrolündeki islâm'a" göz kırpmak ve Ortadoğu'da da devlet

kontrolündeki Islâmın iktidarda olduğu gerici rejimlere hoş görünmek, (onlara hoş görünmek, ABD'ye hoş

görünmekle özdeşti); ikincisi de, radikal islamcı akımın Türkiye'de etkinlik sağlamasını önlemek... Elbette bu

tip yaklaşımlar Türk generallerinin bir "buluşu" değildi. Amerikalı askeri stratejist Barry Rubin; "Islâmın

yükselen sesinin bölgede komünizme karşı yürütülecek strateji içinde kullanılmasının yolları araştırılmalıdır"

diyordu. Başta ABD olmak üzere Batılılar, radikalİslamcı(3) hareketin güçlenmesinden rahatsızdılar.

"îslâmiyetin bölgede istikran tehlikeli biçimde tehdidi Türkiye'nin önemini ortaya çıkarıyor"(4) deniyordu.

Başlangıçta ABD'li uzmanlarca önerilen komünizmin yayılmasına karşı bir "yeşil kuşak doktrini", İslâm

radikalizminin güçlenmeye başlamasıyla devlet kontrolündeki İslamın radikal Islâmi harekete karşı da

kullanma biçimini alacaktı. Cuntanın Rabıta Örgütü ile bağlantıları, İslâm bankalarına sağlanan kolaylıklar,

Diyanet işleri Başkanlığı'na sağlanan kolaylıklar. Diyanet işleri Başkanlığı'na ayrılan kaynağın birkaç kat

artırılması, imam Hatip Liseleri sayısındaki hızlı artış, liselere zorunlu din dersi konulması vb. devlet

kontrolündeki Islâmi (fundamentalist) harekete karşı kullanma niyetini de yansıtıyordu.

Aynı şekilde, "Türk-Isâm Sentezi"nin cunta tarafından yeni bir Atatürkçülük yorumu içine sokulması da, hem

geleneksel resmi ideolojiden (Atatürkçülük) uzaklaşıldığını, hem de ABD'nin de isteği doğrultusunda, devlet

kontrolündeki Islâmın güçlendirilmesi isteğini yansıtıyordu. Nitekim generaller, Türk-Islâm sentezinden yana

göründükleri ölçüde, bu onların devlet kontrolündeki Islâmi güçlendirme tercihine ideolojik destek

sağlıyordu. Başta Ziya'nın Pakistan'ı olmak üzere, devlet kontrolündeki İslâm'a dayanarak iktidarda

kalabilen, Amerikan kuklası gerici rejimlerle (Suudi Arabistan vb.) çok sıcak ilişkiler kurulmasının

nedenlerinden biri budur. Bölgedeki ABD yanlısı gerici rejimlerle, generaller Türkiyesi arasındaki ilişkiler 12

Eylül'den sonra "pek samimi" bir döneme girmişti!.. Ziya, Kenan Evren için, "Sevgisi ve samimiyeti ile kalbimi

fethetti" derken, ilişkilerin sıcaklığını anlatmak istiyordu... Elbette Latince deyimdeki gibi ortak yanları vardı!..

12 Eylül'le birlikte Türkiye ABD yörüngesine iyice girdi. Emperyalizmin bölgedeki çıkarlarının bekçiliğine,"alt-emperyalist" bir işleve aday olduğunu açıkça ortaya koydu. "Meksika borç krizi"nden sonra Batılıların,

azgelişmiş ülkelere yeni krediler vermekten kaçınırken, Türkiye'ye yaklaşık 30 milyar dolar borç vermeleri

bu yüzdendir. Yerli ve yabancı sermaye çevreleriyle sıkı ilişkiler kurmayı başarmış NATO ile ilişkilerden

sorumlu General Haydar Saltık'ın Milli Güvenlik Konseyi genel sekreterliğine getirilmesi de bir tesadüf

değildir. "Türk-Amerikan ilişkileri Bağdat Paktı'ndan bu yana en sıcak dönemini yaşıyordu... Washington'un

"keseri hep kendilerine dönük vuran, aşın milliyetçi politikacılar" dediği Ecevit ve Demirel gitmiş, şimdi

sorunlara bir dünya lideri gibi bakan general A. Haig'in arkadaşı Kenan Evren gelmişti... Artık Türkiye,

İran'dan boşalan rolü üstlenebilirdi... Eski ABD başkam Nixon, Kenan Ev-ren'in; "Bölgede sadece kendi

ülkesinin menfaatlerine önem veren bir menfaatperest olmadığım" söylüyordu..

Parlamenter "demokratik" ortam söz konusuyken, Türkiye'nin bu ölçüde ABD yörüngesine girmesi,

emperyalizme NATO anlaşması dışında "ekstra olanaklar sunması", "kolaylıklar sağlaması" mümkün olmazdı.

Yunanistan'ın NATO'nun askeri kanadına dönmesine razı olunması, Muş ve Batman'da ABD'ye yeni üsler

verilmesi, Türk-ABD Yüksek Savunma Konseyi, Çevik Kuvvet Projesi'ne Türkiye'nin dahil edilmesi,

Ortadoğu'da bir kriz halinde Türkiye'nin üsleri 24-48 saat süreyle (Evren tarafından) ABD'nin kullanımına

izin sözü verilmesi vb. ancak başına buyruk bir askeri diktatörlük geçerliyken mümkün olabilirdi...

İşte, Türkiye'nin siyasal krizi aşması, Batılıların istekleri doğrultusunda yeni bir sermaye birikimi modelinin

benimsetilmesi ve ülkenin emperyalist hegemonyaya daha fazla sokulması için, devlet terör rejimi gündeme

getiriliyordu... Devlet terör rejimi ile, sermaye örgütleri hariç (TUSİAD vb.), tüm demokratik odaklar

etkisizleştirilerek devlet aygıtı yeni baştan düzenlenerek baskıcı bir yapının kalıcılığı sağlanacaktı. Cunta geri

çekildikten sonra da makinenin aynı biçimde işlemesi ve aynı yönde yol alması için "uygun" bir hukuki,

ideolojik, kuramsal çerçeve oluşturulmuştu...

I. Yeni Sermaye Birikim Modeli

1970'li yılların ilk yarısından beri sürüp gelen kapitalizmin yapısal krizi, emperyalist odakları yeni arayışlara

itmişti. Bu arada uluslararası sermayenin yeni tercihlerim meşrulaştınp kabullendirmeye yarayacak "teoriler"

ve "politikalar" da gündeme gelmişti. Her yapısal kriz döneminde olduğu gibi, sermaye için kaynak sorunu yine

gündemdeyd. II. Dünya Savaşı sonrasında Keynesci ekonomik politikaların ve "refah devleti" uygulamalarının

sonucunda, sosyal amaçlı devlet harcamaları artmış (bu yönelişte sosyalizm korkusunun da rolü vardır),

sendikaların baskısıyla da hem reel ücretler yükselmiş, hem de çalışma süreleri kısalmıştı. Bu arada üretken olmayan alanlar genişlemiş, silahlanma harcamaları büyük rakamlara yükselmişti.

Doğal olarak sermayenin kârlılık oranları da gerilemişti. Sermaye, her zaman olduğu gibi, kaynak sorununu

çözmek üzere harekete geçmişti. Bunun da yolu reel ücretleri düşürmekten, başka bir ifadeyle, sömürü

oranım yükseltmekten geçiyordu. Bu amaçla, emek-sermaye dengelerini sermayenin lehine olarak daha da

bozmak, devlet aracılığıyla gerçekleşen yeniden bölüşüm kanallarım tıkamak, kısaca sermaye için yeni bir

rasyonalizasyon sürecini başlatmak gerekiyordu.

Bir önceki yapısal kriz döneminde (1914-1940,47,48 reel ücretlerin düşürülmesi için faşizm,nazizm, new-deal

savaş vb. devreye sokulmuştu. Yeni durumda da, sermayenin sömürü oranlarını tekrar yükseltebilmesi

sendikaları etkisizleştirmekten geçerdi. Ancak bu sayede işçi sınıfı bulunduğu mevzilerin gerisine atılabilirdi.

Öte yandan sosyal amaçlı (refah devleti) harcamaları kısmak için de, işçi örgütlerinin etkisizleştirilmesi

gerekiyordu. Sermaye sendikalara ve demokratik kuruluşlara ve sosyal amaçlı devlet harcamalarına (sağlık,

eğitim, sosyal güvenlik, kültür vb.) saldırıya geçerken, bu saldırıyı "bilimsel", "akademik" argümanlarla

desteklemek durumundaydı. İşte, piyasa mekanizmasının, pazarın (görünmez elin), müteşebbisin, serbest

ticaretin, mukayeseli üstünlükler teorisine dayalı uzmanlaşmanın vb. erdemlerini yücelten teoriler böyle bir

ortamda yeniden hortlatıldı. Bu "teoriler" tüm kötülüklerin ekonomiye aşırıya vardırılan devlet

müdahalelerinden kaynaklandığım göstermek için harekete geçirilmişti. Reag-an'cı teorisyen Güder, "sadece

müteşebbislerin dünyanın büyük kanunlarım ve Tanrı'nın emirlerini bildiklerini, bu sayede fani Dünya'daki

hayatı idame ettirebildiklerini(5) söyleyecek kadar işi ileriye götürmüştü...

Başta monetarizm olmak üzere, kriz koşullarında emperyalizmin imdadına yetişen söz konusu "teoriler",

aslında "yeni" ve "orijinal" değildiler. "Yeni hakikatler keşfetmeleri" de söz konusu değildi. Sanayi

kapitalizminin ortaya çıktığı ilk dönemlerden beri gerektiğinde "yeni ambalajlarla" piyasaya sürülen, bilinen

eski şeylerdi... Söz konusu teorik yaklaşımların "etkinliği", "yeni" ve "orijinal" olmalarından değil, yapısal kriz

koşullarında sermayenin ihtiyacına cevap veriyor olmalarındandır. "Monetarizm", "arz-yönlü iktisat", "yeniyeni

klasikler" gibi değişik versiyonlar olarak ortaya çıkan bu teorik yaklaşımların, sermayenin saldırılarını

meşrulaştırmak gibi bir amacı vardı. Asıl amaçlanan; apolitik bir toplum, baskıcı gücü artmış ama sosyal amaçlı

harcamalardan elini çekmiş, kaynakları sermayeye kanalize edecek biçimde yeniden yapılandırılmış bir

devletti...

Bu hedeflere ulaşmanın ön koşulu da işçi örgütlerini etkisizleştirmekten geçiyordu. "Yeni-sağ" ya da "yenimuhafazakâr"

denilen yaklaşmalara göre, işçilerin sendika ve konfederasyonlar biçiminde örgütlü olmaları

emek piyasasında bir tekel oluşturmalarına neden oluyor, bu da pazarın serbestçe işlemesini engelliyordu...

200 kadar çokuluslu şirketin dünya üretimine ve ticaretine büyük ölçüde egemen olduğu "geç kapitalizm

çağında", tekel olarak sendika ve konfederasyonların görülmesi ilginçtir... Ne var ki, yüzyılı aşkın bir sendikal

pratiğe ve geleneğe sahip Batı'nın sanayileşmiş ülkelerindeki işçi örgütlerini sermayenin istekleri doğrultusunda etkisizleştirmek kolay değildi. Sendikalar ve demokratik güçler bulundukları

mevzilerin gerisine hatırı sayılır bir şekilde atılmadıkça sosyal amaçlı harcamalarda da büyük kısıntılar

yapmak kolay değildi. Gerçi ekonomik kriz zorunlu olarak ücretleri aşındırıyordu ama bu sermayenin ihtiyacı

olanın gerisindeydi.

Böyle bir ortamda sermayenin yeni-sömürge statüsündeki azgelişmiş ülkelere dönük beklentileri yeniden

gözden geçirilebilirdi... Onlara yönelik de "teori" gerekiyordu. Bilimsellik ve evrensellik safsatasıyla

emperyalist merkezlerde üretilen "teorik yaklaşımlar" azgelişmiş ülkelere ihraç ediliyor. Bu yolla

emperyalizmin bu ülkelere dönük politikaları sözde "bilimsel argümanlarla" meşrulaş-tırılıyor. bizimki gibi

yeni-sömürge ülkelerin "bilim adamlarına" da bu yaklaşımları ithal etmek düşüyor. Sözünü ettiğimiz koşullarda

yeni-sömürgeler için de "teoriler" oluşturuldu. Bu teorilerle amaçlanan, bu sonuncu ülkelere "yeni bir sermaye

birikimi modelini" kabul ettirmekti. Böylece yoksullardan zenginlere doğru kaynak akışı daha da hızlandırılıp

yoğunlaştırılabilirdi...

IMF, Dünya Bankası, AID vb. gibi kuruluşlar çerçevesinde oluşturulup, azgelişmiş ülkelere empoze edilen

ekonomik politikaların teorik geri planını serbest piyasa ekonomisinin erdemleri oluşturuyordu. "Monetarist

Karşı Devrim"in önde gelen teorisyenlerinden Nobel Ödülü sahibi Milton Friedman, Playboy'la bir söyleşi de

(1973); "Benim önerilerim kısa vadede ekonomik refahımızı artırıcı sonuçlar doğurabilir ama, bunlar ikincil

önemde amaçlardır. Asıl sorun kişisel özgürlüklerin korunmasıdır" diyordu. Kişi özgürlüklerine bu ölçüde

tutkun olan Chicago çocuklarının, Latin Amerika'nın en kanlı diktatörlerine ekonomik danışmanlık yaptıkları

herkesçe biliniyor... Azgelişmiş ülkelere ihraç edilen "teorik buluşlar"la asıl amaçlanan, ekonomiye devlet

müdahalelerinin kaldırılmasıydı. Bu nedenle müdahaleciliğin zararları sergileniyordu. Devlet müdahalelerinin,

kaynakların rasyonel olmayan kullanımına olanak verdiği, içe dönük, ithal ikameci modelin büyük israflara

neden olduğu, sonuçta da kalkınmayı olumsuz yönde etkilediği, ithal yasaklarının kaldırılması gerektiği, dış

ticarete konan kısıtlamaların kaldırılması, faizlere müdahale edilmemesi, faizlere müdahalenin finans

sisteminin gelişmesini engellediği, sermayenin hareketini engelleyen tüm kısıtlamaların son analizde ekonomik

gelişmeyi olumsuz yönde etkilediği vb. gibi görüşleri içeriyordu. Korumacılığın, ithal yasaklarının, bir bütün

olarak ekonomiye yapılan müdahalelerin israflara ve haksız kazançlara neden olduğu doğrudur. Ama "yeni

muhafazakâr saldın"nın asıl amacı ithal ikameci büyüme modeli yerine "dışa dönük modeli" kabullendirmekti...

Yeni-sömürge ülkelerin dışa dönük büyüme modeli benimsemeleri emperyalizmin çıkarlarına uygun düşüyordu

ve kriz koşullarında kaynak transferini derinleştirecek bir modeldi. Belirli gelişmişlik düzeyindeki tüm

azgelişmiş ülkelere dışa dönük model önermek, teorik planda sakat olduğu gibi, pratikte de olanaksızdır. "Dışa

dönük model" benimseyerek krizin daha da daralttığı Batı pazarından çok sayıda ülkenin pay alma yarışma

girmesi, ihraç ürünleri fiyatlarını daha da düşürecekti. Zaten kimi temel malların fiyatları 1930'lardaki seviyeye inmişti. Bunun anlamı, azgelişmiş ülkeleri birbirine karşı kışkırtmak onların emekçilerini birbirleriyle

kıyasıya rekabete sokmaktı. Dünya ticaretinin daraldığı, korumacılığın yoğunlaştığı (bu arada tarife dışı

uygulamaların) koşullarda dışa açılmanın tüm ülkelere önerilmesi Batı sermayesinin çıkarlarına uygun

düşüyordu. Böylece, hem ücret maliyetlerini, hem de sonuçta üretim maliyetlerini düşük tutmaları mümkün

olabilirdi... 1978-1982 aralığında ticaret hadleri yılda ortalama % 12 oranında azgelişmiş ülkeler aleyhine

olmak üzere bozulmuştu. LOME Konvansiyonu'na dahil Afrika ülkeleri 1980-87 arasında hammadde

fiyatlarındaki dalgalanma yüzünden, 147 milyar dolar kayba uğramışlardı. Söz konusu ülkelerin toplam dış

borçlarının 1987'de 120 milyar dolar olduğu hatırlanırsa, uğranılan kaybın önemi daha iyi anlaşılır...

Dışa dönük model önerilmesinin ikinci nedeni ithal kısıtlamalarının ve yasaklarının kaldırılmasını sağlamak,

sanayileşmiş ülkelerin ihracatına konan engelleri aşmaktı. 1970'lerde borç verilen ülkelerin geri ödeme

güçlerini dikkate almadan açılan krediler, uluslararası finans sistemini "rahatsız eder" boyutlara ulaşmıştı.

Böylece hem uluslararası sermayenin hareket alam daha da genişleyebilir, hem de çokuluslu bankalar etkinlik

alanlarım genişletebililerdi. IMF, Dünya Bankası, OECD ve diğerleri tarafından belirli gelişmişlik düzeyindeki

ülkelere önerilen dışa açılma politikaları, sürekli devalüasyon, ihracatın teşviki, bütçe açıklarının kapatılması,

borçların düzenli ödenmesi amacıyla ihracat fazlası verilmesi, reel ücretlerin düşürülmesi, kamu personelinin

azaltılması, sübvansiyonların kaldırılması, fiyat sistemine ve faizlere müdahale edilmemesi, korumacı

önlemlere son verilmesi, sosyal amaçlı harcamaların budanması, KİT'lerin özelleştirilmesi vb. gibi standart

önlemleri içeriyordu. Azgelişmiş ülkelere önerilen söz konusu ekonomik politikalarla amaçlananlar:

a- Çokuluslu şirketlerin etkinlik alanını genişletmek, b- Bankaların yayılmasını kolaylaştırmak, c- Azgelişmiş

ülkelerin ihracatını daha da ucuzlatmak; d- Borçların düzenli ödenmesini sağlamaktı.

Fakat asıl amaç bu ülkeleri mukayeseli üstünlükler teorisine uyum sağlamaya zorlayarak, "bilinçli" sanayileşme

hedefinden uzaklaştırmaktı. Bu politikaların devreye sokulması, geniş toplum kesimlerinin daha da

yoksullaştınlması anlamına gelir. Bu yüzden de, sınırlı da olsa demokratik bir ortamda uygulama şansı olmayan

politikalardır. Söz konusu politikaların uygulanabilmesi devlet terör rejimiyle, askeri diktatörlükler sayesinde

mümkün olabilir. İşte Türkiye'de 24 Ocak 1980'de başlatılan, ama asıl rengini 12 Eylül devlet terör rejimiyle

alan "dışa dönük", "ihracat öncülüğünde büyüme" modelini de bu bütünlük içinde kavramak gerekir. Aksi halde

yapılan tahliller boşlukta kalmaya mahkûmdur.

Bundan önceki bölümde, 1963-1980 aralığım kapsayan yaklaşık yirmi yıllık dönemde, Türkiye'de geçerli

büyüme modelinin niteliğini kısaca da olsa tartışmaya çalıştık. Bu modelin (kavramı kimilerini hoşuna gitmese

de), "popüplist" bir renge sahib olduğunda şüphe yoktur. Retorik düzeyde böyle afişe edilmiş bir niyet söz konusu olmasa da,

modelin bizzatihi kendisi zorunlu olarak popülist bir öze sahiptir. Gerek geçerli sınıf ittifakının niteliği,

gerekse de büyüme modelinden "yararlanan" kesimler gözönüne alındığında, durumun öyle olduğu görülür. İçe

dönük büyüme modeli, doğası gereği iç pazarın genişlemesine dönük bir modeldir. Geçerli sınıf ittifakı da

sanayi burjuvazisini ön plana çıkaran bir niteliğe sahiptir. Sözü edilen dönemde, adı konmamış da olsa, sanayi

burjuvazisi ile "kalkınmacı bürokrasi" arasında bir ittifak söz konusuydu. Elbette böyle bir sınıf ittifakı

sermayenin diğer fraksiyonlarının (ticaret, inşaat, müteahhitlik finans, rantiye) dışlandığı anlamına gelmez.

Kaynak dağılımından sanayilerin öncelikle yararlandıklarım ifade eder. Söz konusu ittifak geçerliyken,

"kalkınmacı bürokrasi" sanayiye kaynak transferinde bulunuyor, sanayi burjuvazisi de dış rekabetten

korunmuş bir pazarda çoğunluğu tüketime dönük mallar üretiyordu. Elbette dış rekabetten korunmuş, iç

rekabetin de pek söz konusu olmadığı koşullarda, yüksek kârlar elde ediliyordu. Kendi dağıtım şebekesine de

sahip olan büyük sanayiciler için kâr marjları daha büyüyordu. Üretilen malların alıcısı da işçiler, memurlar,

köylüler olduğu için, hem ücretlere, hem de taban fiyatlarına yönelik "yumuşak" bir yaklaşım geçerliydi.

Özellikle işçi yoğunluğu yüksek işletmelerde (500'ün üstünde işçi çalıştıranlar) ve genellikle sigortalısendikalı

kesimlerde ücretler oldukça yüksekti. Dolayısıyla büyüme modeli işçi sınıfının örgütlü kesimlerini de

büyük ölçüde "tatmin eder nitelikteydi"!

Kapitalizmin yeni yapısal krizinin de etkisiyle, Türkiye'de geçerli içe dönük sanayileşme (büyüme) modeli,

daha 1970'li yılların ikinci yarısında tıkanmıştı ama, bazı zorlamalarla 1980'e kadar sürdürülebildi. 1980 yılma

gelindiğinde, bir bütün olarak sermaye çevreleri Batılıların önerisini kabulleneceklerdi. Batılılar, IMF, Dünya

Bankası, OECD vb. aracılığıyla dışa dönük model öneriyorlardı. 1970'lerin ikinci yarısında Türk sermayesinin

etkin çevreleri (sanayiciler) dışa dönük modeli kabullenmeye niyetli görünmüyorlardı. Dış kaynak sorunu

çözülebildiği sürece, bunda ısrar etmeleri doğaldı... Ne ki, 1980 yılma gelindiğinde, Türk sermayesinin tüm

fraksiyonlan dışa dönük modeli kabulleneceklerdi. IMF yetkilisi Struc'un, "Avukat yetiştireceğinize,

üniversitelerde tüccar yetiştirin"(6) sözü, artık dikkate alınacaktı. Struc'un asıl söylemek istediği, avukat

değildi elbette, "iddialı sanayileşme tercihinden vazgeçin" demek istiyordu! Dışa dönük model benimsendiği

sürece, volontarist sanayileşme hedefi dışlanıyordu. Bilindiği üzere, "dışa dönük model" IMF, Dünya Bankası

vb.'nin önerdiği biçimiyle, "mukayeseli üstünlükler teorisi"ne, mevcut uluslararası işbölümü ve uzmanlaşmaya

uyum sağlamayı amaçlar. 1980 sonrası Türkiye'de artık sanayici kesimin değil, ticaret, finans, inşaat, rantiye

sermayesinin ön plana çıktığı bir sınıf ittifakı geçerliydi. Tarımın da ciddiye alınmadığı 1980 sonrası, üretken

sektörlerin dışlandığı, sermayenin kısır (üretken olmayan) kesimlerinin üstünlük sağladığı bir süreç anlamına

geliyordu.

Bu aşamada, kendisini sınıf ittifakında ikinci, üçüncü sınıf bir konuma iten yeni "birikim modeli "ne sanayici

kesimin nasıl olup da tepki göstermediği sorusu akla gelir. 1980'de TÜSİAD tarafından yayınlanan bir

raporda, "ithal ikamesinin sanayileşmenin tek yolu olmadığı,... sanayileşme stratejisinin değiştirilmesi"(7) gerekliği söyleniyordu.

Oysa TÜSİAD, 1975'teki bir başka raporunda, "dışa dönük modelin başarısız olması için her türlü koşulun

bulunduğu"A vurgulanıyordu. Bu sorunun cevabını verebilmek, Türkiye'deki hakim sınıfların (burjuvazi) niteliği

üzerinde kısaca durmayı gerektirir. Bir kere Türkiye'de sermayenin değişik fonksiyonları (sanayici, ticaret,

finans, rantiyeler vb.) arasındaki sınır "belirsizdir" Dolayısıyla Türk burjuvazisi bakımından fraksiyoncu

ayrımı önemli değildir. Bu ayrımı daha da önemsizleştiren bir neden de, Türkiye ekonomisinde ve siyasetinde

etkin olan holdinglerin en büyüklerinin hemen tüm alanlarda faaliyet göstermeleridir. Bunlar sanayici oldukları

gibi, ithalat, ihracat, iç ticaret, inşaat, (müteahhitlik), bankacılıkla da ilgilidirler. Arsa spekülasyonu, döviz

ticareti yapanları bile vardır. Her tarakta bezi olan gruplar için ayrım önemli değildir. Eskiden sanayiye dönük

teşviklerin (1980 öncesi) bu sefer ihracata, bankacılığa yönelmesinden bu grupların zararlı çıkmaları söz

konusu olmazdı. Sanayiciler 1980 sonrasında daha fazla ithalata yöneldiler (özellikle 1980'lerin sonlarına

doğru). Öte yandan, 1930 sonrasında birkaç yeni yetme dışında ihracat teşviklerinden aslan payını alanlar da

yine büyükler oldu.

Holdingler biçiminde örgütlenmemiş, üretimin önemli bir bölümünü gerçekleştiren küçük ve orta-boy

sanayiciler ve KİT'ler (KİT'ler 1970'lerin sonunda sanayi üretiminin %30'unu sağlıyorlardı) söz konusu olsa

da, bunların siyasi tercihleri etkileme gücü son derecede sınırlıdır. KİT'lerin başında memurların bulunması,

ekonomideki ağırlıklarına rağmen, büyük sermayenin politikalarına ters düşen bir tavır içine girmeler: zordur.

Fraksiyoncu ayrım karşısında asıl sanayici sayılması gereken, holdingler dışında kalan küçük ve ortaboy

sanayicilerin durumu ilginçtir. Bize göre bunların da geçerli (içe dönük) sermaye birikim modelinin

değiştirilmesine yeterli tepkiyi göstermemeleri, dahası yeni sermaye birikim modelini desteklemelerinin

birkaç nedeni vardı.

Birincisi; sanayinin dışa bağımlılık katsayısının çok yüksek olmasıdır. Dışa bağımlı, dış kaynakla ayakta

kalabilen sanayi kesiminin dış baskılara duyarlı olması doğaldır. Gerçekten ithal girdi bağımlılığı yüksek, ama

ihtiyacı olan dövizi kendisi sağlayamayan sanayicilerin, finansman anahtarım (dış krediler yoluyla) elinde

bulunduran emperyalist burjuvazi karşısında sesini yükseltmesi çok zordur. Örgütsüz, dağınık küçük

sanayicilerin etkinlik sağlaması da çok sınırlıdır. Aslında holdingler biçiminde örgütlü olmayan ve "gerçekten

sanayici kesimin" tepkisini ödünleyen başka nedenler de söz konusuydu. Yeni model benimsendiğinde dış

kaynak sorununun "çözülmesi" ve ihracat seferberliği sonucu asıl kapasitenin harekete geçirilmesi ve

ücretlerin hızla aşındırılması başlangıçta sanayicilerin üretimlerini ve kâr marjlarını korumalarına olanak

verdi.

Fakat bütün bunlardan daha önemlisi, sermayenin global çıkarlarının bilincine varması ve bu yönde hareket

etmesidir. Sermayenin farklı fraksiyonlarının kısmi çıkarları bu sayede ikinci plana atılabilmiştir. Bir bütün

olarak Türk burjuvazisinin "sınıf bilinciyle" hareket ettiği söylenebilir. Yangın söndürülürken, eşyalardan

bazılarını kaybetmek büyük önem taşımazdı... Bu yüzden Türk burjuvazisi, kendisini kapitalist dünya sistemi içinde daha da marjinalleştirip, yeniden "kompradorlaştıracak"

(sanayileşme hedefinden uzakiaşıldığında bu kaçınılmazdır) bir duruma razı olurken, ulusal bir burjuvazi

olmanın ne kadar uzağında yer aldığım da. göstermiş oluyordu. Bu durum 1960'larda gündeme getirilen "milli

burjuvazi" ve "milli burjuvazinin" de dahil olacağı bir "anti-emperyalist cephe" oluşturma stratejisinin ne

kadar dayanaksız olduğunu da gösterir. Türk burjuvazisi, en fazla, emperyalizmin taşaronluğundan fazlasma

aday olmadığını 1980 dönemecinde açıkça ortaya koydu. KÎTlerin yabancılara (çokuluslu şirketlerce

yutulması) satışı karşısındaki tavrı da ilginçtir!... Şimdilerde "kompradorlaşma" ve "uydulaşma" süreci hızla

yol almaktadır. Bugünkü süreçler devam ederse, yalan bir gelecekte Batı'nın açık pazarı olma amacı

gerçekleşecektir...

Burjuvazinin etkin kesimlerinin dışa dönük modelden yana tavır koyduğu bir ortamda, "kalkınmacı bürokrasi"yi

tasfiye etmek de kolaylaşıyordu. Kaynak dağılımında etkinlik sağlayan bürokrasi, emperyalizmin ve işbirlikçi

Türk sermayesinin yeni stratejisine kolaylıkla razı olmazdı. Bu kesimin tasfiye edilmesinin maddi koşullan da

kendiliğinden oluşmuş durumdaydı. Bir kere dışa dönük, serbest piyasa ekonomisine ve rekabete dayalı (bütün

bunlar sözde geçerli şeylerdir) bir ekonomide, başta planlama örgütü olmak üzere, ekonomik bürokrasi büyük

ölçüde işlevsiz kalırdı. Yine de mevcut kadroları tasfiye edip, bunların yerine başkalarının getirilmesi

gerekiyordu. Tasfiye edilmeleri için "kalkınmacı bürokrasi"ye bir kimlik gerekiyordu! Bunlar "solcu" ve

"sermaye düşmanı" ilan edildiler. Yerlerine de "milliyetçi" olup, sermaye'ye "dost" olan Amerikancı kadrolar

yerleştirildi. Bu, emperyalist sermaye için önemli bir kazanımdı. Daha sonra ekonominin kilit noktalarına

ABD'de eğitim görmüş, orada "iş deneyimi edinmiş" çifte pasaportlu, "iktisadı da bilen" kişiler getirildi. Bu

durum, çokuluslu şirketlerin ve emperyalistlerin her istediklerini yaptırabilmelerini iyice kolaylaştırıyordu.

Bürokrasinin manipülasyona elverişli yapısı, doğal olarak "kalkınmacı bürokrasi"nin tasfiyesini

kolaylaştırıyordu. Bu aşamadan sonra, "Atatürk ilke ve inkılaplarına bağlı, vatanım ve milletini sevenler"

bürokratik aygıt içinde tam etkinlik sağlıyabilirlerdi... Bu arada vatanım ve milletini sevenlerle, dinine ve

imarıma bağlı unsurlar arasında da sıkı dayanışma ve işbirliği sağlandı. Dincilik ve Amerikancılık "yeni

bürokrasi"nin ve yönetim zihniyetinin temel ayırdedici niteliğini oluşturuyordu. Bürokrasi, yerli ve yabancı

sermayenin her istediğini hiç bir zorluk çıkarmadan gerçekleştirebilirdi artık...

Türk toplumsal formasyonunun tarihinde, bürokrasiyle hakim sınıf ilişkilerinin bu kadar dolayımsız ve saydam

olduğu bir dönem ilk defa 12 Eylül sonrasında gerçekleşiyordu. Devlet terör rejiminin yerli ve yabancı

sermayeye yaptığı en büyük hizmetlerden biri, her halde bu dolayımsız, saydam ilişkiler ortamım yaratmış

olmasıdır. Bunun anlamı, 1980 sonrasında bürokrasinin tipik kapitalist bir sosyal formasyondaki konumuna

"yaklaşmış" olmasıdır. Böylesi bir durum emekçi sınıfların susturulduğu bir ortamda sermayenin hareket

alanım daha da genişletmiştir.

II. Neo-Liberal Ütopyanın Acı Meyvaları

Bilimsellik cilası biraz kazındığında, Türkiye'nin benimsediği "dışa açık büyüme modeliyle" neyin amaçlandığım

anlamak kolaylaşır. Amaç Türkiye'yi dünya pazarına açmak, dışarıya kaynak transferini hızlandırmak, daha da

önemlisi, ithal ikameci büyüme modelini gözden düşürerek, "bilinçli" sanayileşme hedefinden uzaklaşmasını

sağlamaktı. İthal ikameci modele yönelik "teorik" saldırıların asıl amacı, Türkiye'yi (benzer durumdaki diğer

ülkeleri de) çokuluslu şirketlerin ve çokuluslu özel ticari bankaların etkinlik alanına daha fazla sokmaktı.

Türkiye'yi sanayileşme iddiasından vazgeçirmenin koşulu da, devlet aygıtından kaynaklanan direnci ve karşı

koymaları etkisizleştirmeye bağlıdır. Nitekim tüm aşınmalara rağmen hâlâ kalkınma yanlısı, bağımsızlık yanlısı,

"anti-emperyalist" bilinç taşıyan insanların etkinliği bütünüyle ortadan kaldırılmış değildi.

"Yeni Muhafazakâr Saldırı", "daha az devlet, daha çok özel teşebbüs" sloganını boşuna ortaya atmamıştı.

Azgelişmiş ülkelerde tüm zaaflarına, çelişkilerine, haksız kazançlara ve israflara da neden olmasına rağmen,

ekonominin asıl dinamik sektörü özel sektör değil, kamu sektörüdür. 1950'lerde liberalizm dalgası zihinleri

sardığında da "daha çok özel teşebbüs" sloganı ortalığı kaplamıştı. Dönemin başbakanı Adnan Menderes,

başlangıçta Batı'dan ihraç edilen, özel sektör öncülüğünde büyümenin boş bir hayal olduğunu anlamakta

gecikmemişti. Özel sektörü büyütmenin yolunun kamu sektörünü büyütmekten geçtiğini çok geçmeden

anlamıştı. Bu yüzden, on yıllık iktidarı döneminde Kamu İktisadi Teşebbüslerini ikiye katlamıştı... Gerçekten

Boratav'ın yazdığı gibi, "Orta veya uzun dönem perspektifli bir inceleme, azgelişmiş ülkelerde kamusal ve

özel yatırımların rakip değil, tamamlayıcı kategori) r olduğunu ve genellikle özel yatırımları sürükleyici gücün

kamusal yatırımının dinamizmi olduğunu ortaya ko-yacakür."(9)

Ne var ki Yeni Muhafazakar dalganın kullandığı dil farklıydı. Devletin ekonomiye müdahalesi azaldığı

oranda,ekonomik etkinliğin de artacağı ileri sürülüyordu. Bu arada, korumacılığın ve ithal yasaklarının neden

olduğu haksız kazançlar ve israf "yeni sağ" saldırıya "haklılık" da kazandırıyordu. Oysa "yeni sağ"ın asıl amacı

başkaydı. Bir kere ekonomiye yoğun devlet müdahalesi çokuluslu şirketlerin faaliyet alanını sınırlıyordu. Neoliberal

öğretiye göre, sermayenin hareketini sınırlayan her müdahale kötüdür ve ekonomik etkinlikle çelişir.

Sanki 1920 ve 1930'ların acı deneyleri unutulmuştu...

Azgelişmiş bir ülkede devlet öncülüğü ve desteği olmadan, korumacı ve özendirici bir ortam yaratmadan

sanayileşme mümkün değildir. Eğer ekonominin işleyişi bütünüyle pazar mekanizmalarına ve ülkenin geleceği

özel ve yabancı sermayenin dinamizmine bırakılırsa, böylesi bir yaklaşım, azgelişmişliğe, uydulaşmaya, dünya

ekonomisinin edilgen, pasif bir unsuru olmaya daha baştan razı olmak anlamına gelir. Zaten, dışa dönük modeli

benimsemenin, benimsetmenin mantığı da buradaydı... Türkiye sanayileşme hedefinden vazgeçerek, mukayeseli üstünlükler teorisinin öngördüğü uluslararası işbölümü ve uzmanlaşmaya razı olacaktı... Beş yıldızlı

otellerle, zengin turizmine dayanarak kalkınacaktı... Eğer lüks oteller azgelişmişliği aşmaya yetseydi, Castro

öncesi diktatör Batista'nın Kübası da kalkınmış olurdu...

Realiteden kopuk olduğu sürece, "yeni sağ"ın dayandığı teorik gerekçeler ve iktisat politikası önerileri

"tutarlı" görülebilirdi... Örneğin yeni sağ, varlıklı kesimlerden (sermayeden) alınan vergilerin minimum

seviyeye indirilmesini önerirken, böylece müteşebbislerin vergi olarak verip israfçı devlet tarafından çar çur

edilecek kaynakları yeni yatırımlara yönelteceği, yatırımların istihdamı, dolayısıyla milli geliri artıracağı, son

kertede vergi gelirlerinin bile artacağı beklentisi vardı. Andrew Mellon; "Orta ve yoksul sınıflara yardım

etmek için, zenginlerin ödedikleri vergiler azaltılmalıdır "(10) diyordu.... Ne ki, olaylar gerçek yaşamda farklı

bir yol izliyordu. Türkiye'de de Yeni-sağ'ın önerileri doğrultusunda varlıklı kesimlerden alınan vergiler

azaltıldı. Ama, yatırımlar artmak buyana azaldı! Sermayeden vergi almama yaklaşımı, devletin sermayeye

daha çok borçlanması biçimini aldı... Türkiye'nin 1980'li yılların ikinci yansında aşın iç borç yükü altına

girmesinin bir nedeni de söz konusu yaklaşımın sonucudur.

Yüksek faiz uygulaması konusunda da benzer bir "akıl yürütme" geçerlidir. Yeni muhafazakar yaklaşımlara

göre, yüksek faiz, tüketim eğilimini düşürerek, tasarrufları, dolayısıyla da yatırımları artırır. Oysa

Türkiye'deki uygulama sonucu yatırımlar artmadığı gibi, sermayenin en parazit kesimine, rantiyelere kaynak

transferinin bir aracı haline dönüştü. Sonuçta ekonomi de rantiye sermayesinin baskısı altına daha fazla

girdi... Bu arada maliyet enflasyonunun da önemli nedenlerinden birini oluşturdu.

Bir başka saldırı KİT'lere yönelik olarak gündeme gelmişti. KİT'lerin, kaynak israfına yol açan verimsiz

kuruluşlar olduğu ileri sürülüyor. Bunların verimli çalışmaları için özel sektöre devrinin yeterli olacağı

söyleniyor. Ne var ki, bu sorunla ilgili olarak görünen amaçlarla gerçek amaçlar farklıydı. Bir kere özel

sermayenin mutlaka verimli, kamu sektörünün de mutlaka verimsiz olduğuna ilişkin olarak yayılan efsanenin

hiçbir inandırıcılığı yoktur. Verimli çalışan KİT'ler olduğu gibi verimsiz çalışan özel kuruluşlar da mevcuttur.

Fakat asıl soru; kimin için verimli, kimin için rasyonel olduğudur.(11) Daha önemlisi, KİT'lerin hangi koşullarda

neden ortaya çıktığı, hangi ihtiyaçlan karşılamayı amaçladığıdır. Aslında KİT'ler belirli tarihsel koşulların ve

zorlamaların ortaya çıkardığı kuruluşlardır. En önemli neden de özellikle azgelişmiş ülkelerde tarihsel olarak

özel sermayenin yetersizliği, cılızlığıdır. Bu nedenle KİT'leri tümden dışlayarak azgelişmiş bir ülkenin

sanayileşme sürecini sürdürmesi ve başarılı olması mümkün değildir. Zaten KİT'lere yönelik saldırının amacı

da söz konusu ülkeleri sanayileşme hedeflerinden uzaklaştırmaktı. Bir başka soru da, KİT'lerin işlevlerini

tamamlayıp tamamlamadıklandır.

Türkiye 1980 sonrasında Neo-liberal Ütopya'ya uygun politikalar izledi. Bu politikalar sözde bilimsel

argümanlara dayanıyordu. Oysa asıl olan bilimsel kaygılar değil, ideolojik safsatalar ve sınıfsal çıkarların bunlar aracılığıyla kabulle-nirliğini sağlamaktı. Türkiye

Batı'nın önerdiği yolda ilerlediği sürece de uydulaşma süreci derinle şebilirdi... Son yıllarda Batı'dan gelen

tüm konuklar, Türkiye'nin son on yılda "harikalar yarattığını" söyliyerek söze başlıyorlar. Elbette hakları var.

Chardin'in dediği gibi, "Belirleyici olan, her zaman nereye bakıldığı değil, nereden bakıldığıdır." Türkiye'den

her istedikleri hemen gerçekleşen Batılılar elbette büyük başarılardan" söz edecekler!... Türkiye sürekli

devalüasyonlar ve kur politikalarıyla ihraç ürünlerini sürekli ucuzlattıkça, borç faiz ve ana-paralarını

aksatmadan ödedikçe, gerektiğinde Ortadoğu'da Batı çıkarlarını güvence alana alma niyetini ortaya koydukça,

Türkiye'nin Batı'dan görüntüsünün "pek parlak" görünmesi doğaldır...

Bir ulusal ekonomide, tarım, sanayi ve alt-yapı/enerji yatırımlarının uygun bir bileşimi, sağlıklı kalkınmanın

olmazsa olmaz koşuludur. Öte yandan, toplumsal artığın kimlerin elinde toplandığı, sermayenin hangi

fraksiyonu tarafından öncelikle kullanıldığı da önem taşır. Bir başka önemli sorun da, mutlak anlamda büyüme

oranlan değil, büyümenin niteliği, hangi sektörlerden kaynaklandığıdır. Bilindiği gibi, toplumsal artığa el

koymada sanayi, finans (bankacılık) ticaret ve rantiyelerden hangisinin öncelikli olduğu büyük önem taşır.

Büyümeyle kalkınmanın her zaman özdeş sayılması yanıltıcıdır. Aynı şekilde hızlı GSMH artışlarına rağmen,

ülke insanlarının çoğunluğu yoksullaşmaya devam edebilir. Sosyal ve bölgesel dengesizlikler derinleşebiiir.

Toplumun geleceğini tehlikeye atacak biçimde ekolojik sorunlar ortaya çıkabilir. Son on yılda Türkiye'de

olduğu gibi... İstatistikleri manipüle ederek olayları olduklarından farklı gösterme çabalan kısa dönemde işe

yarasa da, uzun dönemde gerçeğin hükmünü değiştiremez.

Yaratılmaya çalışılan efsaneye rağmen, Türkiye'de 1980 sonrasıda gerçek anlamda dışa dönük bir strateji

uygulanmadı. Zaten uluslararası konjonktür de dışa açılma stratejileri için elverişli değildi. Asıl söz konusu

olan dışa açılma değil, dışardakilere ekonomiyi açmaydı. Ülkeyi çokuluslu şirketlerin ve çokuluslu özel ticari

bankaların etkinlik alanına daha fazla sokmaktı. Dışa dönük (ihracat öncülüğünde büyüme) modelin başarılı

olabilmesi için, öncelikle uluslararası koşulların ve konjonktürün elverişli olması gerekir. Türkiye'nin dışa

açılmaya zorlandığı dönemde, dünya ekonomisinin yapısal krizi devam ediyordu. (Bugün de devam ediyor).

Dünya ticareti daralmış, üstelik korumacı önlemler (ve tarife dışı uygulamalar) yoğunlaşmıştı. Bunun dışında,

dışa açılma stratejisinin başaralı olmasının ön koşulu, dünya pazarında rekabet gücü olan yeni ve dinamik

sanayileri devreye sokmaktır. Dış pazarlarda rekabet gücü olan bir sanayileşme stratejisi söz konusu

olmadan gerçek anlamda bir dışa açılma da olanaklı değildir. Türkiye'de yapılan ise, var olanı abartılmış

teşviklerle ihraç etmekti. Zaten kalite, maliyet, standardizasyon vb. bakımından rekabet gücü olmayan

ürünler aşın teşvikler olmadan ihraç edilemez. Aşırı teşviklerle sürdürülen ihracat ise, hem ülkenin

yoksullaşması (dışarıya karşılıksız kaynak transferi söz konusu olduğu için), hem de ekonominin dengelerinin

daha da bozulması sonucunu doğurabilirdi. Türkiye'de de öyle oldu. Bu yüzden Türkiye'nin sözde ihracat başarısının ne pahasına gerçekleştiğinin tahlilini iyi yapmak gerekir. Ekonominin

zaten bozuk olan dengelerini daha da bozarak (enflasyonu azdırıp, işsizliği artırıp, gelir dağılımı dengesizliğini

ve sonuçta yoksulluğu ve sefaleti derinleştirmek; verimli yatırımları caydırarak, tarımsal üretimi problematik

hale sokarak vb.) sağlanan başarı gerçek bir başarı değildir. Bu, hastanın midesini iyileştireyim derken,

böbreklerini ve karaciğerini bozmaya benziyor. Zaten bir ekonominin başarısı bir tek sektöre bakılarak da

anlaşılamaz.

Ne pahasına olursa olsun, ihracatı artırma yaklaşımı için geniş kitlelerin satı-nalma gücünün düşürülmesi

gerekiyordu. Ancak bu sayede ihraç edilebilir bir mal stoğu ortaya çıkarılabilirdi. Bunun da yolu reel ücretleri

budamaktan, tarıma dönük sübvansiyonları kısıp taban fiyatlarını düşürmekten, bir bütün olarak sömürü

oranını yükseltip, iç ticaret hadlerini daha da bozmaktan geçiyordu. IMF, Dünya Bankası kaynaklı istikrar

programlarında, tarıma dönük sübvansiyonların kaldırılması ısrarla önerilir. Bu öneriyi yapanlar, sanayileşmiş

ülkelerde her yıl tarıma yaklaşık 250 milyar dolar sübvansiyon verildiğini pekâlâ bilirler... İhraç edilebilir bir

mal stoku oluşturmada atıl kapasitenin harekete geçirilmesinin de payı büyüktür. Fakat bütün bunlar baskıcı

bir siyasal rejim altoda mümkündü...

Gerçekten 1980 sonrasında hem ihracat arttı, hem de ihracatın kompozisyonu değişti. Bu arada ihracatın

ithalatı karşılama oranı da yükseldi. İhracat 1975'de 2 milyar 261 milyon dolardan, 1989'da 11.5 milyar

dolara yükseldi. 1980'de sanayi ürünlerinin toplam ihracat içindeki payı % 30'dan 1985'de % 78.2'ye

yükseldi. İhracatın ithalatı karşılama oram da 1980'de % 37'den, 1989'da % 74'e yükseldi. Ne ki, ihraç

ürünleri çoğunlukla düşük katma değerli mallardan oluşuyor. Önemli bir bölümünü tarıma dayalı sanayiler

oluşturuyor. Diğer önemli kalemler; deri, kösele, dokumacılık, demir-çelik, bazı tahıl ürünleri, konfeksiyon

vb.dir. Dünya pazarında rekabet gücü olan yeni ürünlere, verimlilik artışına dayanmadıkça, ihracat artışını

tüm teşviklere rağmen belirli bir eşikten sonra sürdürmek olanaksızdır.

Sabit Sermaye yatırımları başka dili konuşuyor

Türkiye'nin son on yıldaki performansının saptanmasında, değişik ölçütlere bakılabilir, ama bunlar içinde en

sağlıklısı sabit sermaye yatırımlarının büyüklüğü ve kompozisyonundaki gelişmelerdir. Sermaye birikimin

seyri, yatırımların seyrine bağlıdır. 1980-1989 aralığını kapsayan on yılda, sabit sermaye yatırımlarını (sabit

fiyatlarla) ortalama % 2.7 oranında büyüdü. Söz konusu oran, 1970-79 aralığında % 8.0 idi. 1960-69

aralığında da % 8.2. Bu, Cumhuriyet döneminin, savaş yıllarını kapsayan 1940-49 dönemi hariç (söz konusu

dönemin oram % 2.2 idi), en düşük oranıdır. Bu rakam, kimi dengesizliklerin nedeni olarak yüksek oranlı altyapı

yatırımlarının gösterilmesinin ne kadar temelsiz olduğunu gösterir. 1980 sonrası dönemde sabit sermaye yatırımlarım aıt-yapı yatırımlarına, (yol, baraj, enerji vb.) yönelmesinin

nedeni, dünya*pazarının daraldığı koşullarda alman dış kredilerin tek kullanım alanının alt-yapı yatırımları

olmasındadır. Bu, tüm azgelişmiş ülkeler için genel bir eğilimdir. Ama, Türkiye'de baştan beri sıralanan

nedenlerden ötürü (Ortadoğu'da güvenilir bir müttefike duyulan ihtiyaç ve IMF'nin başarılı bir öğrenciye

olan ihtiyacı), önemli milli gelir düşüşleri söz konusu olmadı. Gelir dağılımı dengesizliği hızla derinleşirken,

GSMH artışı da sürdü. Sabit fiyatlarla GSMH, 1980-1989 aralığında % 4.2 oranında arttı ki bu birçok

azgelişmiş ülkedeki aşırı düşüşler dikkate alındığında önemli bir orandır.

Fakat asıl önemli olan, imalat sanayii sabit sermaye yatırımlarının seyridir. Söz konusu yatırımlar 1973-77

aralığında % 10.4 artış göstermişken, krizin derinleştiği 1978 sonrasında bir düşüş sürecine girdiği. Ve 1980-

83 aralığında % 3.5 oranında, 1984-88 aralığında da % 6.4 oranında geriledi.(12) Toplam yatırımlar içinde

imalat sanayii yatırımlarının payı 1973-77 döneminde % 28.2 iken, 1975-83 aralığında da % 25.5'i, 1985-89

aralığında da % 17.5'a gerilemiş durumda.

Kamu sektörü imalat sanayii sabit sermaye yatırımlarının toplam sabit sermaye yatırımları içindeki payı,

1975'de % 26.06'dan 1985'de % 5.4'e gerilemiştir. Kamunun imalat sanayii yatırımlarında böylesine bir

düşüş olurken, özel kesimin payı da 1979'da % 26.84 iken 1989'da % 21.80'e gerilemiştir. Görüldüğü gibi

bizde, slogan, "daha az devlet daha az özel teşebbüs" biçimini almıştır. Devlet sanayi yatıranlarından

çekilirken, özel sektör de çekilmektedir... Oysa 1975'te özel yatırımların oranı % 37.45 gibi oldukça yüksek

bir seviyedeydi!..

Türkiye'nin 1980 sonrasında sanayileşme hedefinden nasıl uzaklaşmakta olduğunu, uluslararası işbölümü ve

uzmanlaşmaya nasıl uyum sağlamaya yöneldiğini ortaya koyan bir başka gösterge de, imalat sanayii üretiminin

kompozis-yonundaki kaymada görülebilir. 1950-1980 genel gelişme eğiliminin tersine, 1980 sonrasında düşük

katma değerli sanayi alt-dallarının payı yükselmektedir. Bir ulusal ekonomide sanayileşme süreci ilerledikçe,

yüksek katma değerli malların ağırlığının da artması gerekir. Bu açıdan 1980 sonrası, bir geriye gidiş eğilimi

taşımaktadır. Nitekim, 1950'de gıda, içki, tütün gibi düşük katma değerli sanayi alt-dallarının yarattığı katma

değer, toplam imalat sanayi katma değerinin % 42.8'ini oluştururken, bu oran 1979 ortalarında % 22.6'ya

kadar gerilemişti. Kimya ve petrol alt-sektörleri için de yukardakine benzer bir eğilim söz konusudur. Söz

konusu alt-sektörlerin payı, 1950'lerinbaşında % 4.1' den, 1970'lere ge-alt-sektörlerin payı, 1950'lerin

başında % 4.1'den, 1970'lere gelindiğinde % 14.3'e kadar yükselmişken, 1985'de tekrar %10.8'e gerilemiştir.

Taşıt araçlar sektörü için de durum aynıdır.

Yukarıdaki oranlar, Türkiye'nin "dinamik sektörlerden" nasıl çekildiğinin de bir göstergesidir. Zaten

üniversitelerin hali perişanı ve milli gelirden bilimsel araştırma-geliştirmeye ayrılan pay da (%0.64) binde

altmış dört (Fransa'da söz konusu oran % 2,25 'dir), sanayileşme iddiasının bulunmadığının bir başka göstergesidir.

Bir ulusal ekonomide toplumsal artığın büyüklüğü kadar, kimler tarafından nasıl kullanıldığı da büyük önem

taşır. 1980 sonrasında kaynaklar sanayicilerin değil, ticaret ve rantiyelerin eline daha çok geçmiştir. Bunun

anlamı, toplumsal artığını sermayenin yatırımcı olmayan, kısır kesimlerinin elinde toplandığıdır. Bu durum,

benimsenen modelin mantığına uygundur. Bir kere, banka kredileri sanayi sektöründen çok, hizmetler ve

inşaat sektörüne kayıyor. Nitekim 1980'li yılların başında sanayi kesimi banka kredilerinin % 40'ını

kullanmışken, söz konusu oran 1989'da % 17'ye kadar gerilemiştir. Bu arada uygulanan para, kredi ve

borçlanma politikalarının doğal sorunu olarak, bankaların aktif yapısı da değişmiş durumdadır. Bankaların

aktifinde kredilerin payı azalırken, devlet tahvili ve hazine bonolarının payı hızla artmıştır. Buraya kadarki

açıklamalar, Türkiye'nin sanayileşme hedefinden giderek uzaklaşmakta olduğunu, verili uluslararası işbölümü

ve uzmanlaşmaya uyum sağlama hedefinin ön plana çıktığını ortaya koyuyor. Çelişik olarak, toplumsal artık

büyürken sanayi yatırımları azalmıştır. Bu durum neo-liberal ütopyanın ne kadar havada kaldığının da bir

göstergesi sayılabilir.

İç ticaret hadleri, 1980 sonrasında daha çok tarım aleyhine döndürülüp bu kesimden kaynak transferi

hızlandırıldığı, reel ücretler düşürülüp işçi sınıfı sömürü oranları yükseldiği halde, büyüyen toplumsal artık

sermaye kısır kesimlerin eline geçmektedir... Tarım sektörünün milli gelirden aldığı pay 1979'da % 24.33'den

1985'de % 15.40'a gerilemiştir. 1980'de 100 kg gübre almak için 10.5 kilo buğday gerekirken, 1988'de 100

kg. gübre için 107.5 kg. buğday gerekiyordu... Ücret ve maaşlı kesimlerin (işçi ve memurların) milli gelirden

aldıkları pay 1979'da % 32.79 iken, 1989'da % 14.80'e düşmüştür. Buna karşılık kâr, faiz, rant (sermaye

gelirleri) elde edenlerin payı 1979'da % 42,88'den, 1989'da % 70'lere yükselmiştir. Bu arada yabancı

sermaye girişinde de görece bir artış söz konusudur. 12 Eylül sonrası dönemde kısa sürede "ucuz işçi

cenneti" haline gelen Türkiye'ye yabancı sermayenin daha çok ilgi göstermesi doğaldır.

12 Eylül rejiminin on yılı dolarken, Türkiye hem sanayileşme hedefinden uzaklaştı, hem de dışa bağımlılığı

daha da arttı. 1979'da 13.6 milyar dolar dış borçlar, 1989 sonunda 41 milyar dolara yükseldi. 1980-88

aralığında 30.3 milyar dolar dış borç ödendiği halde hâlâ 40 milyar doların üstünde dış borç var. Ve bugün

Türkiye dünyanın en büyük borçluları arasında yer alıyor. İç borçlar da 1979'da 321.4 milyar liradan, 1989'da

45 trilyon 52 milyar TL'ye yükseldi, bu ölçüde iç ve dış borca batmış bir ekonomide yatırımlara kaynak

bulmak artık olanaksızdır. Nitekim bütçeden yatırımlara ayrılan pay sadece % 7'dir. Geri kalan cari

harcamalara gitmektedir. Böylesi bir ortamda eğitim ve sağlık harcamalarının daha da budanması

kaçınılmazdır. Artık siyasal iktidar sermayeye faiz ödemek için, temel mallara zam yapmayı bir gelenek haline

getirmiş durumda. DİE'nin 1987 araştırmasına göre, Türkiye nüfusunun % 40'ı (21.1 milyon kişi) yılda

ortalama 355 dolarla yaşamak zorundaydı...

Dışa açılma stratejisinin on yılı geride kalırken, sanayileşme hedeflerinden giderek uzaklaşan, dışa bağımlılığı

daha da artmış, işsizliğin, yoksulluğun ve sa-faletin giderek derinleştiği, yüksek oranlı enflasyon, ülke

geleceğini ipotek altına alma potansiyeline yükselmiş dış borçlar, daha çok bozulan gelir dağılımı ve giderek

aşman doğal çevre gibi temelli olumsuzlukların boy gösterdiği, uydulaşma sürecinde hızla yol alan bir Türkiye

söz konusu... Ne ki, bütün bunlara rağmen olumlu şeyler de var: "Türkiye'nin dış itibarı hızla artıyor!.."

Yaşasın dış itibar!..

13. BOLUM

PARADİGMANIN İFLASI

"Özgürce düşünmek, özgürce davranmak, araştırmacının görevi değil, temel niteliğidir."

İsmail Beşikçi

Sömürgecilikle başlayan dönemde "Batı" ile "Batılı olmayanlar" arasındaki ilişkiler biçim değiştirse de özü hep

aynı kaldı. Başlangıçta sömürgeciliğin yerleşmesi için askeri plandaki üstünlük önemli olmakla birlikte, asıl

belirleyici olan "Batı düşüncesi", "Batı bilimi ve teknolojisi"ydi. Claude Levi-Strauss; "Ondokuzuncu yüzyıl

Avrupalı'sı, buharlı makina ve birkaç başka teknik hüneriyle böbürlenip, kendini dünyanın geri kalanından

üstün görüyordu''(1) diye yazıyor. Descartes, "Düşünüyorum öyleyse varım"; F.Bacon da "bilim iktidardır"

demişti... Dünyanın geri kalan bölgelerindeki halklar; kendi doğalarından kaynaklanan bir "geriliğe mahkûm

olduklarına, Avrupalı'ya göre "aşağılık." olduklarına inandırılmalarında söz konusu "modern bilim" belirleyici

bir rol oynadı. Üstelik her tarihsel dönemde sömürgeciliğin, bir aracı olan "modern Batı bilimi" kendini

"tarafsız" ve "evrensel" olarak sunmayı da başardı. Böylece tarafsızlık ve evrensellik efsanesi, batı bilim ve

teknolojisine karşı konulmaz bir güç kazandırdı. Her kim batı düşüncesine, egemen batı ideolojisine karşı

çıkarsa, bilim düşmanı ve gerici damgasını yemekten kendini kurtaramazdı. Artık Avrupa merkezli, ırkçı,

nüfuz yayıcı Batı ideolojisi tüm dünyada egemen olabilirdi...

Hıristiyan misyonerlerin başlangıçtaki "uygarlaşürma misyonu", giderek "kalkındırma misyonuna" dönüştü!

Sömürgeleştirmenin Batı'daki adı, "uygarlaştırmaktı."(2) Uygarlık götüremezlerdi ama, var olan uygarlıkları ve

uygarlıkların yaratıcılarını tarih sahnesinden silecek güce erişmişlerdi.

İddia edildiğinin aksine, aydınlık felsefesinden esinlenen fikirler, yerli kültürlerin tahrip edilmesini

meşrulaştırmıştır... Şimdilerde bilim ve teknoloji taşıyıcıları, sömürgeciliğin başlangıcındaki misyonerin yerini

almış durumda. Bu arada 1960'larda azgelişmiş ülkelere dağılan "barış gönüllüleri"ni de hatırlamamak olmaz...

Bugün sadece Sahranın güneyindeki Kara Afrika'da 80 bin "kalkınma uzmanı" görev yapıyor ve bunlara yılda 4

milyar dolar ücret ödeniyor(3)

Batı'nın rasyonalizmi ve bilimi bir kere egemen olunca, yüzbinlerce yıldan beri birikip gelen tüm bilgiler

değersizleşti. Batı burjuvazisi, egemen olabilmek için böyle bir yola başvuracaktı. Bir tek "Batı bilimi" vardı ve ifadesini "diplomalı aydın"da buluyordu.

Sömürge ve yarı-sömürgelerdeki "Batıcı aydınlar", sömürgeciliğin ürünü olan yerli işbirlikçi orta-sınıflar kendi

halklarını ve kendi geçmişlerini suçlama yarışında, Batılı efendilerini bile geride bıraktılar... Sömürge

"aydınlarının" ve işbirlikçi sınıf ve grupların bu tavrım ideolojik bir yanılsama olarak görmek yanlıştır. Maddi,

sınıfsal çıkarlar söz konusuydu... Bugün olduğu gibi, her tarihsel dönemde sömürgecilik ve emperyalizimden

çıkar sağlayan, varlıkları emperyalist sömürü ve bağımlılık ilişkilerine bağlı, işbirlikçi sınıflar söz konusudur.

Batı burjuva uygarlığının, sömürgecilik ve emperyalizmin ideolojik bir aracı olan "iktisat bilimi" için de durum

aynıdır. Egemen batı ideolojisinin önemli yapıcı umarlarından birini oluşturan "iktisat kuramı"na dayalı

politikalar, azgelişmiş ülkelerde büyük yıkımlara neden olduğu halde, tartışmasız kabul görüyor ve

üniversitelerde okutulmaya devam ediliyor. Bilimselliği ve evrenselliği eleştiri konusu olmasını engelliyor...

Bir "bilim" ve "bilimsellik" çılgınlığı zihinsel alanı bütünüyle kuşatmış durumda. Yaşlı bir kadın yüzyılların

mirasına ve kendi deneylerine dayanarak, otlardan bir ilaç yaptığında, bu "kocakarı ilacı" olarak lanetleniyor.

Kapitalist bir firma, aynı otlardan aynı ilacı ürettiğindeyse, bilimselliğin ürünü sayılıyor ve tartışmasız kabul

görüyor. Yaşlı kadının ürettiği ilacın "lanetlenmesi", çokuluslu şirketin ürettiği ilacın kabul görmesi, elbette

kadının yaşından kaynaklanmıyor.. İlacı üreten bir genç kız olsaydı da durum değişmeyecekti. Zira, kapitalist

toplumda, kapitalist üretim sürecine girmeyen, amacı kâr elde etmek olmayan hiçbir şey makbul değildir.

Modern bilimin, bu arada iktisat biliminin ilgi alanı dışındadır. Para akımının bittiği yerde iktisadi analiz de

son bulur. Kapitalist kârlılık kategorisine girmeyen hiçbir şeyin üretilmesine bu yüzden iyi gözle bakılmaz!

Tek tek insanların kendi ilaçlarını üretmeleri kapitalist ilaç pazarını daraltır, kârlılığı olumsuz yönde etkiler...

Sonuçta insanların ihtiyaç duydukları ilaçların kendileri tarafından üretilmesi "bilim" aracılığıyla yasaklanır.

Mukayeseli üstünlüğü olmadığı gerekçesiyle bir çok azgelişmiş ülkenin en önemli gereksinmeleri olan gıda

maddelerini üretmelerinin (buğday, pirinç vb.) neo-liberal iktisat kuramına dayanılarak yasaklanması gibi..

Kapitalist firmanın ürettiği ilaçlar "bilimsellik" damgasını taşıyorlar. Bilimsellikleri bir kere tescil edilince,

artık sattıkları her zehirde bir keramet bulunacaktır. İlacın verdiği şifa, biliminden menkul..

Benzer bir durum "iktisat bilimi" için de söz konusudur. Son analizde sömürgeciliği ve daha genel olarak da

burjuva uygarlığım meşrulaştırmaya yarayan "iktisat bilimi"de "evrensel" sayılıyor. Zira modern batı bilimi

evrenseldir. Her toplumda ve her tarihsel dönemde de geçerlidir. Batıda (önce İngiltere'de) üretilen ve özel

koşulların ürünü olan söz konusu bilim, artık her yere ihraç edilebilirdi. Tanımı gereği bilimdir ve tabii

evrenseldir. Bilim evrensel planda geçerliyse, ona dayalı iktisat politikaları da evrensel geçerliliğe sahiptir.

Buradaki mesaj çok açık: Siz de İngilizler, Amerikalılar, Fransızlar, Almanlar vb. gibi yaparsanız, onların

geçtikleri yollardan geçerseniz kalkınırsınız. (!) "Tarafsız" ve"evrensel" bilimin yarattığı ideolojik şartlanma ve kölelik o kadar köklüdür ki, kimse eskiden giderlerin

nereye vardığını, o yolların şimdilerde açık olup olmadığını vb. düşünme zahmetine bile katlanmaz. Değişik

bünyelere aynı ilacı uygulamanın sonuçlarım düşünmeye yanaşmaz.

Yaklaşık yarım yüzyıldan beri iktisat öğretisi giderek pozitifbir bilim olmaya yöneldi.(4) Böylece fizik

bilimlerine benzeyecek, her zaman, her yerde ve her koşulda geçerli olacaktı. Normatif bir bilim olmaktan

uzaklaştığı ölçüde, "etkinliği" ve "saygınlığı" daha da artacaktı. Aslında böylesi bir çaba anlamlı değildi ve

bilimsellikle ilgili ideolojik bir yanılsamanın ürünüydü. Değişik sosyal formasyonlar için geçerli bir iktisat

bilimi olanaklı mıdır? Sorun, teorik düzeyde "rafine modeller" oluşturmak değil, farklı durumların ve

koşulların ortaya çıkardığı toplumsal olguları açıklayabilme yeteneğine sahip olmaktır. Dolayısıyla, "iktisat

bilimi" normatif biı bilim olduğu için değil, tam tersine pozitif bir bilim olmaya yöneldiği için bilimsellikten

uzaklaşır.

IMF ve Dünya Bankası gibi, Batı egemenliğinin araçları olan kuruluşlar, bağnaz bir dogmatizmle, değişik

"azgelişmiş" sosyal formasyonlara istisnasız aynı ekonomik politikaları önerdiklerinde, pozitif olma

iddiasındaki bilime dayalı iktisat politikalarının neden olduğu "üzücü olaylar" ve yıkımlar herkesçe biliniyor...

Sömürgecilik sürecinde, bilimin tarafsızlığı ve evrensilliği önemli bir koz olarak kullanıldı. Sömürgecilik de

kapitalizmin gelişmesinde önemli bir rol oynadı(5) Oysa sosyal bilimin geçerliliği görece bir geçerliliktir. Öte

yandan bir bilim olarak ortaya çıkan iktisat kuramı, Batı burjuva kültürünün bir parçasıydı. Dolayısıyla hakim

Batı burjuva kültürü ne kadar evrenselse, burjuva iktisat kuramı da aynı ölçüde "evrensel" geçerliliğe sahip

olabilirdi... Burjuva ideolojisinin bir parçasını oluşturan bu bilim, tüm dünya üniversitelerinde okutuluyor. Zira

asıl evrensellik iddiasında olan burjuva uygarlığının kendisidir. Onun yapıcı unsurları da evrenseldir. Hakim

Batı ideolojisinin bir parçası olan "iktisat bilimi" ve ona dayalı iktisat "politikaları" da evrenseldir...

O halde herkes evrensele ait olmalı ve ona uyum sağlamalıdır. Onun egemen kıldığı modele boyun eğmelidir.

Aksi halde çağ dışı kalır. Üstelik bilim ve uygarlık düşmanı sayılıp gericilikle suçlanmaktan da kendisini

kurtaramaz. "Evrensel"e, "bilimsel"e ait olmanın koşulu, kendisinden ve kendisine ait olan her şeyden

uzaklaşmaktır. Kendisine ve geçmişine ait her şey "geri," "saçma", "bilim dışı", "kaba", "kötü" ve

"değersiz"dir. Kurtuluş, Batı bilim ve teknolojisine sahip olmaktadır...

Bu amaçla kendi ayranını değil Coca-cola ıçmeli, kendi tütününden yapılmış sigarayı değil Marlboro'yu

tüttürmeli, saçını Batılıların ürettiği modaya göre kestirip onun şampuanıyla yıkamalı, kendi beslenme

kültürünün ürünü olan yemekleri değil Mc Donald's hamburgeri yemeli, onun ürettiği televizyon dizilerini

seyretmeli, kendisi de bir gün bir televizyon dizisi yaparsa, Batı'dan gelene benzemeli. (Aksi halde evrenselin

dışına itilmiş olur!) Kendi müziğini dinlememek için "bilimsel gerekçeler" üretmeli, (pek para etmeyen) kendi

dilinden önce, îngilizceyi öğrenmeli, onun geliştirdiği iktisat kuramını öğrenip ona uygun iktisat politikalar benimseyip,

serbest piyasa ekonomisi uygulamalı, dışa açılmalı, korumacılığı kaldırmalı, yüzelli yıldır egemen Batı

ülkelerinin elinde bir sömürü aracı işlevi gören "mukayeseli üstünlükler teorisi "ne uyum sağlamalı, kendi

ülkesinde ve benzer durumdaki ülkelerdeki büyük yıkımlara ve facialara fazla değer ve önem vermemeli, ama

ABD'de bir çocuğun kuyuya düşüşü ve kuyudan çıkarılışıyla (buradan çocuğun akıbetine kayıtsız kaldığımız

anlamı çıkarılmamalıdır) Halepçe katliamından daha fazla ilgilenmeli; sonuç olarak, ne kadar kendine

yabancılaşır, kimlik erozyonuna uğrar ve soysuzlaşırsa o denli "çağdaş olur" ve "evrenselin bir parçası"

durumuna gelebilir!

Sürekli kimlik erozyonuna uğrayan bir ulusal sosyal formasyon, kendi yolunu bulup, kendi ayakları üstünde

durabilir, toplumsal sürece egemen olabilir mi? Kendi özgünlüğünü ifade edemeyen bir toplum, evrensel

değerleri yakalayabilir ve ona katkıda bulunabilir mi? Şüphesiz böyle bir toplumun küçük bir kesiti Batıya

benzeyebilir (ve benzeyebiliyor), ama bağımsız ve çağdaş olamaz. Çünkü kendisi hakkında düşünme ve

geleceğini tasarlayabilme yeteneğine artık sahip değildir. Oysa sosyal bilimin evrenselliği ve teknolojinin

tarafsızlığı da Batılılar-ca uydurulmuş bir efsaneydi. Bir kere bilim evrensel kültürle özdeş sayılınca,

(egemen yaklaşım öyledir), bir toplumun da bilimsel yolda olabilmesi için, evrensel kültüre sahip çıkması

gerekir. Evrensel denilen kültür de hakim Batı burjuva kültürüdür.

"Kalkınma" kavramı, 1940'larda ortaya atıldı. Kavram yeni olmakla birlikte, sömürgeciliğin başlangıcından beri

geçerli zihniyeti ve benzer içerikleri çağrıştı-ıyordu. Kalkınmışlığın karşıtı kalkınmamışlıktı. Gelişmişler ve

azgelişmişler vardı. Azgelişmişler de gelişmişler gibi olmalıydı... Aslında söz konusu olan dinsizin (paien)

Hıristiyanlaştırılması, vahşinin uygarlaştınlması, Batılı olmayanın Batılılaştınlması problematiğinin yeni

koşullardaki devamından başka bir şey değildi. Eskiden uygarlaşmak, batılılaşmak isteyenler ve bunun

olanakhlığı-na ve gerekliliğine inandırılmış olanlar, şimdilerde de kalkınacaklarına inandınl-mış durumdadırlar.

Bütün bu döneme egemen olan yaklaşım, ikincilerin ne olduğuna ve nasıl olmaları gerektiğine birincilerin

(uygar, kalkınmış, ileri olanlar) karar veriyor olmasıdır. Üstelik bu durum beşyüz yıldır (1492'den beri) devam

ediyor. Başlangıçta kurtuluş Hıristiyanlaşmaktaydı. Daha sonra modernleşmekte, batılılaşmakta, şimdilerde

de kalkınmadadır. Çağ atlama, çağı yakalama, 21. yüzyıla atlama vb. gibi yenileri de üretilmeye devam ediliyor.

Batılılar kendi dışındakileri her zaman "geri" olarak gördüler ve onları.değişip kendilerine benzemeleri

gerektiğine de inandırdılar veya inanmaya zorladılar. Fakat, çelişik olan bir durumu da aşmaları gerekiyordu.

Doğalarından kaynaklanan bir geriliğe mahkûm olan bu halklar, kendiliklerinden batılılaşmazlar, kalkınamazlar

ve Batılıya benzeyemezlerdi.. O halde bu işi sömürgecilik, Batı'dan ihraç edilen mallar, sermaye, teknoloji,

bilim, silahlar vb. gerçekleştirebilirdi. Şimdilerde azgelişmiş ülkelerin işbirlikçi oligarşileri ve yozlaşmış

yöneticileri, yabancı sermayenin gelip ülkelerini kalkındıracağından hiç şüphe etmiyorlar.

Ünlü İngiliz Filizofu John Locke; "Orada (Amerika'da) geniş ve hareketli bir ülkenin kralı, İngiltere'deki bir gündelikçi işçiden daha kötü evde oturur ve daha kötü giyinir"(6) diyor.

Dikkat edilirse, giyim ve barınak açısından Amerikalı kral İngiliz gündelikçiden daha kötü durumda! O halde

kralın önce sıradan bir İngiliz gündelikçisi durumuna getirilmesi gerekiyor.... Şimdilerde bunun adı, kişi başına

düşen GSMH'dir. Azgelişmiş ülkelerin insanları da ortalama bir Ameri-kalınınkine eşit GSMH düzeyine

ulaşınca kalkınma gerçekleşecek!.. Nihai amacı üretim için üretim olan, değişim değerinin kullanım değerinin

yerine geçtiği kapitalist üretim tarzı, sürekli eşitsizlikler ve dengesizlikler üretip, bunu derinleştirmek

durumunda. Zira üretimin amacı ihtiyaçların tatmin edilmesi değil, kör bir prodüktivizm'dir. Başka bir ifade

ile, daha çok artı-değer, dolayısıyla kârdır...

Azgelişmiş ülkeler, GSMH'larını artırarak gelişmişler gibi olacak! Tank, oyuncak ve gazoz üretimini on kat

artıran bir ülke aynı oranda yüksek ûSMH'ye sahip olur. Söz konusu kritere göre de, kişi başına gelir aynı

oranda artmış sayılır. (Aritmetik ortalama). Söz konusu ülkenin böyle bir büyümeyi ne pahasına elde ettiği

dikkate alınmaz. Bu anlamda milli gelir hesaplan neyin üretildiği, ne pahasına üretildiği, üretimin ekolojik ve

sosyal maliyeti ile ilgili değildir. Oysa söz konusu GSMH artışı yenilenemez doğal kaynakların tahribi ve

gelecek kuşakların yaşamını tehlikeye atarak gerçekletirilmiş olabilir! Sahip olduğu ormanları hızla kesip

ihraç eden ve orman ürünleri üretimini ve ihracatım elli kat artıran bir ülkenin kişi başına geliri de o oranda

yükselir...

Ormanlar kesilip bittikten sonra, toprak erozyonu, çölleşme ve kuraklık ülkeyi sardığında ve ülke yaşanamaz

hale geldiğinde, söz konusu büyümenin ne ifade ettiği anlaşılsa da, artık bir anlam ifade etmeyecektir. 30

milyon nüfuslu bir ülkenin toplam nüfusu, onbeşer milyonluk iki metropolde toplandığında (ki kapitalist süreç

böyle bir eğilim içermektedir), kentin bir ucunda oturup diğer ucunda çalışan, her gün 100 km. yol kateden ve

işe gidip gelmek için dört saatini harcayan ve çok sayıda ulaşım aracı kullanan kişi, kullandığı ulaşım araçları

nedeniyle "gelir yaratır" ve bu gelir de GSMH'yı yükseltir. Bu arada çevre kirlenmesi, kazalar, gürültü vs. de

ortaya çıkar ama, GSMH bakımından bunun önemi yoktur. Oysa aynı kişi orta büyüklükte bir kentte

yaşasaydı, her gün dört saatini yollarda harcamasaydı, işine yürüyerek gitseydi enerji israfı, çevre

kirlenmesi, yorgunluk ve psikolojik sorunlardan uzak kalırdı ama GSMH ve kişi başına düşen ulusal gelir de

aynı oranda düşük olurdu... Böylesi bir durumda "zengin" olmayı mı, yoksa "yoksul" olmayı mı yeğlerdiniz?(7)

İktisat bilimi bu sorunlarla ilgili olmadığı için, ekolojik hareketin haklı eleştirilerine maruz kalıyor. Ekolojik

sınırlar dikkate alınmadığı zaman bile, azgelişmiş ülkelerin gelişmiş ülkeler gibi olabilmeleri olanaksızdır.

Böylesi bir şey, hiyerarşik kapitalist dünya sisteminin yapısına, mantığına ve işleyişine ters düşer. II. Dünya

Savaşı sonrasının oldukça uzun genişleme (refah) döneminde bile, gelişmiş ve azgelişmiş ülkeler arasındaki

"zenginlik farkı" hızla açıldı. 1980 sonrasındaysa durum, vahim bir hal aldı.Bugün iki milyardan fazla insan (dünya nüfusunun % 48'i), yaşayabilmek için dünya gelirinin % 13'ünden azına

sahip. Oysa, 1950-1980 döneminde yüksek oranlı bir ekonomik büyüme söz konusuydu. 1980 sonrasında

azgelişmişlerin durumu daha da kötüleşti. Kırktan fazla ülke 1990'da, 1980 gelir düzeyinin de altına düştü.

Oysa bugün 1950'dekinin yedi katı üretim düzeyine ulaşılmış durumda...

Dünya Bankası rakamlarına göre, söz konusu dönemde azgelişmiş ülkeler sanayileşmiş ülkelerden daha yüksek

oranda GSMH artışı gerçekleştirdikleri halde, kişi başına gelir artışı yılda ortalama 7 dolar, sanayileşmiş

ülkelerde ise 270 dolar olarak gerçekleşti... Bilindiği gibi büyümenin niteliği de önemlidir. Büyümenin niteliği

dikkate alınmadığı durumda bile, azgelişmiş ülkeler kişi başına yıllık 7 dolar artışla "gelişmiş" ülkeleri nasıl

yakalayabilirler? Ne ki, yukarıda verilen rakam da aritmetik ortalamadır. Zira, aynı dönemde dünyanın en

yoksul 500 milyonunun kişi başına geliri sadece 73 cent arttı...

Sanayileşmiş ülkeler yılda % 2.4, azgelişmiş ülkeler de % 2.8 GSMH artışı sağladıklarında, zenginlerin

ortalama geliri kişi başına 11.430 dolardan 11.704 dolara yükselirken; yoksulların kişi başına ortalama geliri,

260'dan 267'ye yükselebiliyor... Mc Goman ve Kordan'ın tahminlerine göre iki yüzyıl önce yoksullarla

zenginler arasındaki zenginlik farkı bire birbuçuk (1/1,5) iken, bu oran 1960'da bire yirmiye (1/ 20) 1980'de

de bire kırkaltıya (1/46) yükseldi.

1980 sonrasında farkın daha hızlı açıldığım söylemeye bile gerek yok. Yine Dünya Bankası rakamlarına göre,

en yoksul ülkeler 1978'de dünya gelirinin % 5.6'sına sahipken, bu oran 1984'de % 4.56'ya gerilemiştir.

Azgelişmiş ülkelerin, gelişmişler gibi "olabilmeleri" ekololjik bakımdan da olanaksızdır. İktisat bilimi, üretimin

sınırsız büyüyebileceği postulasına dayanır. Ünlü Fransız iktisatçısı Jean-Baptiste Say, "Cours d'Economie

politigue Pra-tiques, 1828-1830" adlı eserinde, "Doğal zenginlikler, tükenmezdirler, ne çoğaltılabilirler ne de

tükenirler, bu yüzden ekonomi biliminin konusu değildirler" diye yazıyordu. Condorcet de, daha 1770'lerde;

"İnsan düşüncesi ne kendi şuurlarına ne de doğanın engellerine takılmadan sürekli ilerleyecek"(9) diyordu.

Geçerli yaklaşımda asıl amaç, üretimin artması ve sosyal artığın büyümesidir. Onca öğünülen ve hayranlık

uyandıran burjuva uygarlığının "başarısı", aslında biyosferin üç milyar yılda biriktirdiği "sermayenin" aşırı

israfıyla mümkün olmuştur. Bugün bu süreç hızla devam etmektedir. Ne ki, teknikçi burjuva uygarlığının

şımarıklığının ve aşırılıklarının bedeli, sadece "yoksullar" tarafından ödenmekle kalmayacak; bir bütün olarak

insanlığın (gezegenin) geleceği tehdit altında bulunuyor. Zira amacı üretim ve anlamsız bir prodüktivizm olan,

ekolojik ve insani boyutu dikkate almayan, neo-liberal iktisat kuramınca da meşrulaştırılan bugünkü eğilimler

ve süreçler, hızla gezegeni yaşanmaz duruma getiriyor.

Azgelişmiş denilen ülkeler de dünyanın ayrıcalıklıları kadar üretip onlar kadar tüketmeye, onlar kadar yokedip

onlar kadar kirletmeye kalkarlarsa durum ne olur? "Dünyanın lanetlileri" de, ortalama bir Amerikalı kadar tüketmeye başlarlarsa nasıl bir tablo ortaya

çıkar? Bugün dünya nüfusunun yaklaşık % 20'sini oluşturan ayrıcalıklılar (sanayileşmiş ülkeler) dünya

kaynaklarının yaklaşık % 80'ini kullanıyorlar. 1987'de dünya nüfusunun beşte birinden azım oluşturan (747

milyon kişi) OECD ülkeleri, kişi basma 6573 kilo petrole eşit enerji tüketiyordu. Çok düşük gelirli ülkelerdeki

2 milyar 824 milyon insansa (Hindistan ve Çin dahil), sadece 297 kg. petrole eşit enerji tüketebiliyorlardı!

Ortalama bir Amerikalı bir Bengladeşli'den 440 kat, Etyopyah'dan da 600 kat fazla enerji tüketiyor. 700

milyon insan yeterli beslenemez durumda. Bu insanların yeterli beslenebilmeleri için, 40 milyon ton hububat

yeterliyken, zengin ülkelerde hayvanları beslemek için her yıl 540 milyon ton hububat harcamyor!

Amerikalılar zayıflamak için her yıl beş milyar dolar harcıyorlar... 1.9 milyar insan sağlığa uygun içme ve

kullanma suyundan mahrum. 1988'de dünyada silahlanma amacıyla kişi başına 200 dolar harcandı. Eğer her

çocuk için sadece 5 dolar harcan-saydı, 14 milyon çocuğun sıradan bulaşıcı hastalıklardan ölmesi

önlenebilecekti... Bugün dünyada okuma yazma bilmeyen 880 milyon insan var!

Dünya insanlarının ezici çoğunluğu kapitalist gelişmenin ortaya çıkardığı yoksulluk ve sefaletle boğuşurken,

"çağdaş Romalılar" refah içinde ve demokratik bir ortamda yaşıyorlarsa (aslında söz konusu sosyal

formasyonlar gerçek anlamda demokratik toplumlar değil, liberal oligarşilerdir); bu, "dünyanın lanetlileri"

refahlarına ortak olmadığı içindir. Dünya nüfusunun yaklaşık dörtte üçünü oluşturan "yoksullar" bugünkü

üretim ve tüketim düzeyindeyken bile, gezegen, üzerinde yaşanamaz hale gelmiş durumda... Hızla bozulmaya

da devam ediyor. Sera etkisi, ozon tabakasının zayıflaması, hayvan ve bitki türlerinin yok olması, denizlerin,

göllerin, ırmakların ve içme sularının kirlenmesi, ormanların hızlı tahribi (yangınlar) ve kesim yüzünden ve

fosil yakıtların çıkardığı karbon gazlarının neden olduğu sera etkisi ve ısınma, asit yağmuru, nükleer tehlike

ve nükleer kirlenme, suları giderek azalan büyük nehirler (Nil, Missisipi, Ganj, San Irmak vb.), sanayi

artıklarının neden olduğu kirlilik, zehirli artıklar, aşın kullanılan toprakların çoraklaşıp verimsizleşmesi, (her

yıl 6 milyon hektar verimli arazi çölleşiyor ve 11 milyon hektar orman yok oluyor), atmosferin ısınması, yaşam

kalitesinin bozulması, yabancılaşmanın dayanılmaz sınırları zorlaması, aşağılanan azınlık kültürlerinin hızla

tahrip edilmesi vb. şimdiden insanlığın geleceğini tehdit ediyor.

Dünya nüfusunun % 5'ini oluşturan ABD, dünya gıda üretiminin % 3 5'ini ve dünya enerji üretiminin de %

60'ını tüketiyor. Bütün azgelişmiş ülkelerin, ABD'nin düzeyine değilse bile, görece daha az gelişmiş bir

Avrupa ülkesinin üretim ve tüketim düzeyine ulaştığında, yaratacağı sorunları hayal etmek bile bir kâbus

olurdu.. Bütün Çinlilerin birer otomobile sahip olmaları halinde, bunun kaynaklar üzerindeki baskısı ve

yaratacağı çevre kirlenmesini düşünmek bile ürperticidir. Yenilenemez doğal kaynaklan hızla tüketen, çevreyi

kirleten, gezegeni yaşanmaz hale getiren, ekolojik sınırlar söz konusu olmadığında bile aşın yoksulluk ve

safalet üreten, Batı burjuva uygarlığına dahil olmayı, ona benzemeyi, "Batılılaşmayı", "çağdaşlaşmayı",

"kalkınmayı", "çağ atlamayı", "bilgi çağını yakalamayı", onlar kadar üretip onlar kadar tüketmeyi, kirletmeyi, yok etmeyi amaçlamalı mıyız? Bu

olanaklı ve arzulanır bir şey midir? Dünyanın geri kalan bölümünde de tarımsal üretim için. ABD'deki

yöntemler (ileri teknoloji) uygulansaydı, dünyada üretilen enerjinin tamamının sadece gıda üretiminde harcamlması

gerekecektir ki, böyle bir şey olanaksızdır. 1970'de ABDde bir kalorilik besin maddesi üretmek için

9,6 kalorilik fosil kalori harcanıyordu. İşte dillere destan tarımsal verimlilik artşının sırrı....

İktisat Bilimi: Geçerli Eğilimleri Meşrulaştırma Aracı

İktisat biliminin azgelişmişlik ve kalkınma sorunlarıyla ilgilenmesi için, "biçimsel bağımsızlıkların" ortaya

çıkması gerekti. Neo-Klasik İktisat Kuramı'nın bir alt dalı olarak Iı Savaş sonrasında ortaya çıkan "kalkınma

iktisadı", kendisini doğuranın zaaflarını, doğal olarak taşıyordu. Amaç, yeni bağımsızlığa kavuşan ülke

yöneticilerine "akıl vermekti"... Neo-klasik iktisat geleneği, klasik ekonomi politiğe özgü büyüme sorunlarıyla

bile ilgili değildir. Statik dengenin bozulduğu durumlarda, pazar güçlerinin bu dengeyi yeniden nasıl

sağlayacağı üzerinde durur... Büyüme ve kalkınma gibi sorunlara yabancıdır. Zaten bilimsel olmaktan çok

ideolojik bir öğretidir. F.Partant, bu konuda şunları yazıyor: "(...) kalkınma, fetihlerde ve sömürgecilikte

geçerli olan düşünceden esinlenen bir projedir. Aynı çıkarlara hizmet etmekte ve sömürgecilik dönemindekine

benzer sonuçlar doğurmaktadır. Bu akıl almaz bir yutturmacadır. (Christian Harzo'nun sömürücünün

uygarlaştırıcı misyonu için kullandığı bir kavramı kullanmak gerekirse) Ve aldatanları da aldatmak gibi bir

özelliğe sahiptir."(10)

Bu kere klasik ve neo-klasik iktisat kuramı, her ekonomik olgunun, zorunlu olarak ekolojik, sosyo-kültürel ve

ekonomik olmak üzere üç boyutlu olduğu, bunların diyalektik bir bütünü olduğu gerçeğini dikkate almıyordu.

Bütünselliği yakalayamadığı sürece de, klasik ve neo-klasik iktisadın açıklayıcı gücü daha baştan sınırlanmış

oluyordu. Bilindiği gibi, klasik ve neo-klasik iktisat kuramı geleneğinde, temel varsayımlar söz konusudur ki,

bunlardan bazıları: müdahale edilmediği sürece pazarın tüm sorunları çözeceği, dolayısıyla, ulusal düzeyde

olsun, uluslararası planda olsun, pazara müdahalenin sakıncalı sonuçlar doğuracağı, insanların rasyonel

yaratıklar olduklar» ve rasyonel kararlar verdikleri... her ulusun mukayeseli üstünlüğü olan mallan üretip

satmasının herkesin yararına olduğu vb.'dir..(11)

Pazarın, teorinin ileri sürdüğü kadar "becerikli" olmadığı acı deneylerle (1920 - 1930'iu yıllarda ve daha

önceleri yaşanan yıkımlarda olduğu gibi) ve teorik saptamalarla ortaya kondu. Elbette "rasyonellik" iddiası da

her zaman tartışmaya açıktır. Sahip olduğu parayla video ve müzik seti satın alan, ama ağzındaki çürük dişlerı

yaptırmayı düşünmeyen bir adamın "rasyonal" davrandığını söylemek olası mıdır? Söz konusu adamın bir

istisna olduğunu da!..

Öte yandan, geleneksel iktisat kuramı ne ulusal sınırlarla çevrili bir toplumsal bütünlüğü (ulusal ekonomi)

kucaklar, ne de sermayenin vatanı vardır. Geçerli ekonomik yaklaşımda kaynakların rasyonel dağılımı üzerinde

çok durulur. Neyin kimin için rasyonel olduğu sorusuysa pek sorulmaz... Neo-klasik teorinin açıklayıcı gücü

sınırlı olduğu gibi, çelişik teorik saplantılara da dayanıyor. Bugünkü haliyle (dün de öyleydi), uluslararası

sermayenin (çok uluslu şirketlerin) hareketine ideolojik destek sağlamanın ve yapılardan meşrulaştırmanın

ötesinde bir işleve sahip değildir.

Siyasal planda "bağımsızlaşsalar" da, "genç uluslar" ekonomik, sosyal ve kültürel planda ulusallığı

gerçekleştiremediler. Dolayısıyla ulusal bir ekonomi de söz konusu olamazdı. Kullandığı teknolojiyi

üretemeyen, Batı-tipi tüketim modeline uyum sağlamayı temel amaç sayan, ithal ettiği teknolojiyle

emperyalist metropollerin ihtiyacı olan malları üretip ihraç eden, ekonominin değişik sektörleri arasında

eklemlenmenin (articulation) bulunmadığı bir ülkede, ulusal ekonomiden değil, yeni sömürge ekonomisinden

bahsetmek gerçeğe daha uygun düşer.

Liberal öğretiye dayalı "kalkınma iktisadı", büyümeyle kalkınmayı özdeş sayar. Oysa büyüme eşittir kalkınma

yaklaşımı inandırıcı değildir. Hızlı büyüme (GSMH artışı), geniş toplum kesimlerinin yoksullaşmasıyla atbaşı

gidebilir. Bölgesel ve sosyal dengesizlikleri derinleştirebilir, ekolojik sorunlar ortaya çıkarabilir. Genel olarak

geçerli olan bu durum, iç bütünlüğü ve tutarlılığı olmayan yeni sömürge statüsündeki azgelişmiş ülkeler için

daha da geçerlidir. Kişi başına milli gelir, (aritmetik ortalamadır), bir ekonominin yapısını ve ülkede yaşayanların

refah düzeyini yansıtmaz.

"Kalkınma iktisadı", azgelişmişliği ekonomik ve teknik bir gerilik olarak görüyordu. Bu durumda sorunun

çözümü de teknik nitelikte olabilirdi... Azgelişmiş ülkeler gelişmenin geri aşamasında sayıldılar, neo-klasik

öğretiye dayalı politikalarla da gelişmişlere benzeyeceklerine "inandırıldılar". Elbette bu süreçte söz konusu

önerilerin kolaylıkla benimsenmesi bir tesadüf değildir... Sömürgeciliğin giderek "içsel" bir nitelik kazandığı

ve işbirlikçi yerli oligarşilerin emperyalizmin bir uzantısı haline geldiği koşullarda, Batı'dan ihraç edilen

"kalkındırıcı önerilerin" neden tartışmasız kabul gördüğünü anlamak zor değildir.

Bir kere, neo-klasik teorik yaklaşımlar azgelişmiş ülkelerin geriliğini, bu sosyal formasyonların kendi

ekonomik, sosyal ve politik geriliğinin sonucu olduğu görüşüne dayandırınca ve dış sömürü, bağımlılık,

biçimsizleşme, kimlik-sizleşme, üretici temelin zaafa uğratılması gibi nedenler analizin dışına atılınca, dış

destek, dış yardım, yabancı sermayeyle kalkınabilecekleri görüşü haklılık kazandı. Böyle bir yaklaşım geçerli

olunca, bir ülkenin kalkınabilmesi, gelişmişlere benzemek, onlardan sermaye, teknoloji, bilim, değer yargıları

vb. ithal etmekle mümkün olabilirdi! Böyle bir sürecin devam ettirilmesi ise, artık giderek içselleşmiş sömürü

ve bağımlılık ilişkilerinin son analizde de azgelişmişliğin derinleşmesi anlamına gelirdi. Bu nedenle azgelişmiş

ülkeler, Ali Mazrui'nin yazdığı gibi "Batılılaştılar", ama "çağdaşlaşamadılar".(12)

Batı tüketim ve davranış kalıplarını daha çok benimsemek hem genelleştirilmesi zor bir şeydir, hem de bu

yolla azgelişmiş bir ülkenin kalkınıp gerçek anlamda çağdaş olması mümkün değildir. Nitekim, söz konusu

sürecin sonucunda küçük bir azınlık emperyalist ülkelerdeki orta sınıfları bile kıskandıracak maddi zenginliğe

kavuşurken, geniş toplum kesimleri marjinalleşti. Toplumsal dengesizlikler daha da derinleşti. Toplumu

oluşturan bağlar güçlenecek yerde zayıfladı. Bağımlılık, yaşamın tüm boyutlarını daha çok etkiler oldu...

Ne var ki, Batılılar tarafından oluşturulan ve azgelişmiş ülkelere önerilen büyüme modelleri, bu ülkelerin

kalkınma sürecinin geri aşamalarında oldukları görüşü, Rostow'un ünlü "İktisadi Büyümenin Aşamaları" teziyle

de desteklendi... Ve kalkınma sadece teknik boyuta indirgendi... Fakat asıl teorik geri planı oluşturan ünlü

"Mukayeseli Üstünlükler Teorisi"ydi Bu teori (ideoloji), ilk defa D.Ricardo tarafından ortaya atıldığı (1817)

günden beri, iktisat kuramının belkemiğini oluşturdu. Zaman zaman bazı itirazlar yapılsa da (son zamanlarda

dinamik mukayeseli üstünlükler vb.), teorinin egemenliği kesindi....

II. Dünya Savaşı sonrasında ortaya atılan "kalkınma stratejileri"nin teorik geri planında bu teori vardı.

Elbette egemen paradigmaya soldan itirazlar eksik değildi. Ama, bu "itirazlar" geçerli paradigmayı daha

eşitlikçi bir temele oturtmayı amaçlamak dışında bir orijinallik taşımıyordu. Amaç, yine GSMH artışı

sağlamaktı. Batı tipi üretim süreçlerini ve tüketim modelini reddetmeyen, una aynı sonuçlara başka yollardan

ulaşmayı amaçlayan sol versiyonun, gerçek anlamda alternatif oluşturması olanaklı değildi.

Söz konusu teoriye göre, her ülke mukayeseli üstünlüğüne uygun mallar üretip satarsa, bu herkesin

yararınadır! İlginç olan, o zamana kadar iktisat biliminin azgelişmişlik ve kalkınma sorunlarıyla hiç

ilgilenmemiş olmasıdır! Zira o zamana kadar "dünyanın lanetlilerinin" böyle bir talebi olmamıştı...

Sadece Batılıların her şeyi belirlediği dönemde (bu durum bugünde büyük ölçüde geçerlidir) herhangi bir

sorun ortaya çıkmamıştı. Azgelişmişler, biz de varız deyip, dünya sahnesine çıkınca, Batılıların zenginliğinin

her yerde tekrarlanamayacağı anlaşılmaya başlandı... Sömürüye dayalı, sürekli eşitsizlikler ve dengesizlikler

üretip derinleştiren hiyerarşik bir dünya sisteminde, birilerinin kaybı başkalarının kazancı anlamına geliyor...

Ne ki, teori başka dili konuşuyordu. Her ülkenin kalkınabilmesi için mukayeseli üstünlüğü olan alanlarda

uzmanlaşmasının gerekliliği üzerinde duruluyordu...

Aslında 1950 ve 1960'lı yıllarda azgelişmiş ülkelere mukayeseli üstünlükler teorisini esas alan kalkınma

stratejileri önermek, bunlara azgelişmişliğe razı olun demekle özdeşti... "Mukayeseli üstünlük" denilenler,

sanayi devrimi sonrasında tümüyle sanayileşmiş ülkelere kaymıştı. Bu süreç sonucunda Ricardo'nun şarap

üreterek (mukayeseli üstünlüğü şaraptaydı), mukayeseli üstünlük sağlayacağını ileri sürdüğü Portekiz,

mukayeseli üstünlüğü sanayide (tekstil) olan kendi ülkesi İngiltere'nin ekonomik diplomatik bir yarısömürgesi

durumuna gelmişti. Çelişik bir şekilde, teorik olarak var olduğu sayılan üstünlük, kendisi de bir imparatorluk olan Portekiz'in bağımlı bir

ülke konumuna gelmesi ile sonuçlanmıştı...

Aslında yoksul ülkelere, mukayeseli üstünlüklere uyum sağlaym demek, dünya sistemi içindeki konumunuza

razı olun demekti... Ama öneri bilimsel teoriye dayanıyordu... İnsanlığın ezici çoğunluğu için bir sömürü ve

baskı aracı durumundaki modern bilim ve teknolojinin prestijinin sürekli artması ilginçtir... Yenilenemez doğal

kaynaklan hızla yok ederek, insanlığın ve tüm canlıların varlığım ve geleceğini tehdit eden bilimsel ve

teknolojik ilerlemeye dayalı burjuva uygarlığı neden hâlâ hayranlık uyandırabiliyor?

Sömürü ve baskının bir aracı olan bilim ve teknoloji, hem emperyalist Batı'ya dünyanın zenginliğine el koyma

olanağı verdiği için Batılılarca itiraz edilmiyor, hem de azgelişmiş ülkelerdeki işbirlikçi oligarşiler ve onların

çevresi sömürüden pay alabiliyorlar. Aldıkları bu pay karşılığında kendi halklarına zulmederek, baskı ve devlet

terörünü sürekli gündemde tutarak, eski sömürgeci yöneticilerin uyguladıkları baskıyı bile geride

bırakıyorlar. Üstelik bunu "ulusallık", "ulusal çıkar", "ulusal güvenlik", "birlik beraberlik" gibi kavramların

gerisine gizlenerek yapıyorlar. Bu anlamda bir düşünürün dediği gibi; "halkların kendi kaderlerini tayin hakkı,

bu ülkeleri yöneten oligarşilerin kendi halklarını boğazlama hakkına dönüşmüş" bulunuyor...

1960'ların başından beri üç kalkınma on yılı geride kaldığı halde, sanayileşmiş ve azgelişmiş ülkeler arasındaki

eşitsizlik giderek büyüdü. Geri planında mukayeseli üstünlükler teorisinin bulunduğu "kalkınma stratejileri",

zenginleri daha zengin, yoksulları da daha yoksul yapmayı başardı... Başlangıçta, söz konusu teoriye göre,

buğday ve pamuk üretiminde mukayeseli üstünlüğe "sahip olan" bir ülke ile, kumaş ve bisiklet üretiminde

üstünlüğe sahip diğer ülke arasındaki ticaretten birinci ülke sürekli zararlı çıkar. Değişim hadleri her

seferinde yüksek katma değerli mallar üreten ikinci ülke lehine işliyecektir. O kadar ki, belirli bir eşikten

sonra, birinci ülke, ticareti devam ettirebilmek için, ikinciden bazı girdileri de satın almak zorunda kalır.

Değişim hadlerinin sürekli bozulması karşısında ortaya çıkan kayıpları ödünleyebilmek için her seferinde daha

çok üretip satmak zorunda kalacaktır. Bugün azgelişmiş ülkelerin içine sürüklendikleri çıkmaz işte budur...

Üstelik bu süreç sefaleti derinleştirmekle kalmıyor, doğanın tahribine de ivme kazandırıyor. Paradoksal

olarak, yoksulluk doğa üzerindeki baskıyı artırıyor.(13)

Söz konusu teorinin, Türkiye gibi azgelişmiş ülkeler için ifade ettiği anlam kısaca şudur: Bir kere teori,

güçlünün lehine olarak üstünlüğü önce donduruyor, sonra da derinleştiriyor. Teknolojik düzeyi geri olan

ülkede (tarım ürünleri ve maden ihraç eden) teknolojik gelişmeyi ülke gündeminin dışına atıyor. Üretimi

kalkınmanın hedefi haline getirerek, amaçlarla araçların yer değiştirmesine neden oluyor. Sonuçta, üretim,

amacım yitiriyor. Nihayet teori, birinin üstünlüğünü herkesin üstünlüğü gibi gösteriyor. Doğal kauçuk üretip

ihraç eden ülkelerden biri, bir gün yapay kauçuk üretmeyi başardığında, diğerlerinin doğal

kauçuk üretimini değersizleştirdiğinde ve onbinlerce insanı işsiz bıraktığında, bu kimin avantajıdır ve yararı

nerededir? Bugün mikro elektroniğin tekstil ve konfeksiyon alanında yaygın bir biçimde uygulanmaya

başlamasıyla, tam otomasyonun bu alana girişiyle, azgelişmiş ülkelerin (ve Türkiye'nin) sahip olduğu varsayılan

mukayeseli üstünlüğü ortadan kalkmış durumdadır... Bugün azgelişmiş ülkelerdeki açlığın gerisinde mukayeseli

üstünlükler teorisine dayalı "uzmanlaşma" yatmaktadır. Dolayısıyla söz konusu ülkeler, doğal nedenlerden

dolayı değil, beşeri nedenlerden dolayı açlığa mahkûm edilmişlerdir...

Nitekim, Batılılar istediği için kahve, kakao vb. üretiliyor ama, bu ürünlerin sürekli fiat erazyonuna uğraması

sonucu (ticaret hadlerinin bozulması) ihtiyaçları kadar buğday, pirinç vb. ithal edemez duruma geliyorlar.

Richard Lombardi-nin yazdığına göre, "1970'lerin sonunda Üçüncü Dünya ülkeleri (petrol dışındaki) 12 temel

malın ihracından 30 milyar dolar sağlıyorlardı. Bu temel mallar, sanayileşmiş ülkelerde dönüşüme uğratıldıktan

sonra 200 milyar dolara satılıyordu! Bir tablet çikolatada kakaonun payı parakende satış fiatının % 10'unu

geçmiyordu."(14)

Lombardi'nin yazdığı gibi, gerçek mukayeseli üstünlük, şu ya da bu malla, şu ya da bu ülkeyle ilgili değil,

bütünüyle bir örgütlenme sorunudur. Ve tüm üstünlükler Batı'nın sanayileşmiş ülkelerinde toplanmış

durumdadır... Teknoloji, ulaşım, iletişim, fınans, sigortacılık, dağıtım vb. alanlarda üstünlüğe sahip olanlar, tüm

alanlarda üstünlük sağlamış durumdadırlar...(15)

IMF ve Dünya Bankası'nın neo-liberal ütopyaya dayalı iktisat politikası önerilerine köle sadakatiyle bağlı Türk

iktisatçılarının hâlâ Türkiye'nin mukayeseli üstünlüğünün hangi mallarda olduğunu araştırmaları garip değil

mi? İdeolojik kölelik o kadar köklü ki, sonuçta aldatanı da aldatır duruma geliyor...

İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde, emperyalist sömürünün meşrulaş-tırılıp sürdürülmesinde, iktisat

biliminin rolü büyüktü. Azgelişmiş ülkelerin yönetici oligarşileri, Batı'dan gelen her şeye olduğu gibi, onun

"bilimine" ve "kalkınma reçetelerine" de bir köle sadakatiyle sarıldılar. "Azgelişmiş", "geri kalmış" vb. gibi

kavramların yerine de, "kalkınmakta olan ülkeler" kavramı konularak, sevimsiz görüntü de ortadan kaldırıldı...

Böylece Batıyla olan farklılık artık bir "kalite" farkı değil, bir "kantite" farkına indirgenmiş oluyordu... Bu

aşamadan sonra Batılılar, kalkınma kavramını yeni dönemin eşitsiz ilişkilerini sürdürmede bir amaç olarak

kullanabilirdi...

Kalkınma teorilerinin ve stratejilerinin boy gösterdiği 1950'li yıllardan bu yana yaklaşık kırk yıl geçti. Ve "üç

kalkınma 10 yılı" da geride kaldığı halde, dünyanın zenginliğine yine eski sömürgeci-emperyalist ülkeler el

koyuyorlar. Söz konusu teori ve stratejiler de giderek balkondaki seyirciyi oyalama gücünü yitiriyor...

Bugünkü egemen ilişkiler ortamında, herhangi bir malın üretilmesinin koşulu, o ülke insanlarının

ihtiyaçlarından tamamiyle bağımsızdır.Uluslararası planda rekabetçi olmayan hiçbir şeyin üretilmesi söz konusu değildir. Her şeyi uluslararası pazar

mekanizmaları belirliyor. Belirli sınırlar içinde azgelişmiş ülkelerin yoksulluğu, sanayileşmiş ülkelerin

zenginliğinden kaynaklanıyor. Zaten azgelişmişlik olgusu, bu ülkelerin kapitalizmin etkisi altına girmelerinin

sonucunda ortaya çıkmış bir süreçtir. Batılılar beşyüz yıldır, dünyanın geri kalan bölümünü sonu olmayan bir

yolda ilerlemeye zorladılar. Misyonerlerin ve sömürgeci yöneticilerin yerini şimdilerde "bilim adamları" almış

durumda. Bu konuda F.Partant şunları yazıyor: "Tüm azgelişmiş ülkelerin sanayileşmiş ülkeler gibi

kalkınabilecekleri ve kalkınmaları gerektiği düşünceleri, üniversitelerde okutulduğu haliyle ekonomi bilimi

tarafından da sürdürülüyor. Bu bilim, sözüm ona Üçüncü Dünya'yı çıkmaz bir yolda ilerlemeye teşvik ederek

Batı'yı ırkçı, merkezcilikte rahatlatıyor. Bu nedenden ötürü harekete geçirdiği tüm inanaçlar ve tüm çelişik

teoriler apaçık bir şekilde Batı ideolojisinin bir parçası olduğunu ortaya koyuyor."(16)

Batı'dan ithal edilen iktisat kuramının, Türkiye'nin (ve benzer durumdaki ülkelerin) gerçeğini ne açıklama

yeteneği vardır, ne de öyle bir isteğe sahiptir. Söz konusu kurama dayalı politikalar da azgelişmişliği yeniden

üretmeye yarar. Bu nedenle, Batı'dan ithal edilen ve asıl işlevi ideolojik olan, ama bilimsellik görüntüsü

altında yerli ve uluslararası sermayenin çıkarlarını gerçekleştirmek gibi bir misyonu olan söz konusu

öğretinin, katıksız bir eleştirisini yapmamız gerekiyor. Nitekim, Türkçe sözlü hafif müzik ne kadar bize

aitse, Türkçe sözlü iktisat kuramı da o kadar bize aittir.

Son yıllarda Batılılar başarılı öğrencileriyle övünüyorlar ve tüm azgelişmiş ülkeleri, mevcut uluslararası güç

dengeleri ve ilişkiler ortamında kalkınabileceklerine inandırmak için "Yeni Sanayi Ülkeleri" ya da "Asya'nın 4

Kaplanı" denilen Hong-Kong, Singapur, Tayvan ve G.Kore'yi örnek gösteriyorlar.(17) Bu ülkeler diğerleri için

örnek oluşturamazlar. Bilindiği gibi, söz konusu ülkelerin başarısı ihracata dayanıyor. Gerisinde de çokuluslu

şirketler var. Çokuluslu şirketlerin bu bölgede yoğunlaşmasının da özel nedenleri vardı. Zaten bunlardan ikisi

şehir-devlettir, diğer ikisi ise özel koşullarda dışa açılma stratejisi uyguladılar. Burada, söz konusu başarının

anlamı, ne pahasına ve nasıl gerçekleştiğinin tahliline girmiyeceğiz. Sadece iki hatırlatma yapmak yeterlidir.

Bu ülkelerde (Güney Kore ve Tayvan) askeri diktatörlükler geçerliydi. Güney Kore'de 1987'de bile haftalık

çalışma süresi 53 saatti, işçi sendikaları pratikte mevcut değildi, iş kazalannda dünyada ilk sıralarda yer

alıyordu. Ucuz işçi cennetiydi. 1987'de 48 milyar dolar dış borcu vardı... Tayvan'daysa, sıkıyönetim 1987'de

son buldu. 1987 Öncesi 38 yıl boyunca sıkıyönetimle "idare edildi."

Fakat asıl önemli olan yukarda söylenenler değildir. Korumacılığın ve tarife dışı sınırlamaların söz konusu

olduğu bir dünyada, tüm azgelişmiş ülkelerin "yeni sanayi ülkeleri" kadar ihracat yapmaları olanaklı mıdır?

IMF rakamlarına göre, 1987'de Güney Kore kişi başına 1120 dolar, Hong-Kong 8650 dolar, Singapur da 11 bin

dolar değerinde ihracat yaptı. Eğer, 171 milyon nüfuslu Endonezya 'da kişi başına Singapur düzeyinde ihracat

yapsaydı, bu tüm dünya ihraçatının % 75'ine eşit olurdu...

Dünyanın en büyük ihracatçılarından F.Almanya'nın bile dünya ticaretinde sadece % 12'lik bir paya sahip

olduğu düşünülürse, "Asya'nın 4 Kaplanı"nın ihracat başarısının diğerleri için bir örnek oluşturmasının

olanaksızlığı anlaşılır(18)

Son dönemde, bilimsel yarışın dışında kalırsak sonumuzun kötü olacağına ilişkin bir "korku" yayılıyor. Bireysel

düzeyde "köşe dönme" ideolojisinin ulusal planda bir benzeri uydurulmuş durumda: Bu, "bilgi çağım

yakalamak", "21. yüzyıla atlamak" vb. biçimde ifade ediliyor. Bu yakalama operasyonuyla söylenmek istenen,

"10 yıl sonra dünyanın zenginliğine ortak olacağımız!", "son bir zor on yılımızın kaldığı" gibi hezeyanları ve

kuruntuları çağrıştırıyor. Aslında 200 yıldır anlatılan hep aynı masal!.. "Her söz her ağıza yakışmaz" denir.

Bugünkü yöneticilere zaten bilimsel kaygılar pek yakışmıyor. Asla öyle bir amaçları olmadığı da kesin... Bugüne

kadar çağı yakalamak, modern mallara, Batı'nın ürettiği mallara sahip olmak olarak anlaşıldı. Bu anlamda çağı

yakaladığımız doğrudur. Modern mallarsa, "bizim yarın ihtiyacımız olan değil, dün Batı'nın ürettiğidir!..."(19)

Eğer çağdaşlık Batı teknolojisinin ve biliminin ürünlerine sahip olmaksa, toplumun tüm kesimlerinin bu anlamda

"çağdaş" olması olanaksızdır. Eğer modern bilim ve teknolojiye sahip olmaksa, bu da saçmadır. Nitekim,

liberal (kapitalist) ve bürokratik (sosyalist) oligarşilerin çıkarma üretilen ve amacı daha fazla sosyal artık

olan bir sistemde modern bilim ve teknoloji, insanlığın geleceğini tehlikeye atmış durumdadır. "Bugün yaşayan

en parlak araştırmacı da dahil, kimse bilimin bizi nereye sürüklediğini gerçekten bilmiyor."(20)

Bize göre, "çağdaş toplum"; kimyasal-biyolojik silahlara, F.l6'lara, nükleer füzelere, oto-yollara, uzaktan

kumanda aletine, Coca-cola'ya, robotlara vb. sahip olan değil; kendisi hakkında düşünme yeteneğine sahip

olan, bugününü ve geleceğini tasarlayabilen toplumdur. Bunun da birinci koşulu, Avrupa-merkezli dünya

görüşünün, bilim ve teknolojinin işlevi hakkında düşünce açıklığına ulaşmaktır. Başka bir anlatımla, ideolojik

köleliği aşmaktır. Bunu gerçekleştirmenin yolu da, bilimin pasif tüketicisi olmaktan çıkıp, bilim üreticisi

durumuna gelmektir... Ama, Batı'da yapılandan farklı biçimde ve farklı amaçlar için...

Kapitalist süreçlerin sürekli yeni sorunlar ortaya çıkardığı, çözümsüzlüğün de giderek büyüdüğü koşullarda,

toplumda iki yönde tepki ortaya çıkıyor: Bunlardan birincisi, geçmişin yüceltilmesi, "altın çağa dönme", "şanlı

geçmişe sığınma" vb.dir; ikincisi de, Batı'yı yakalayacağımız ve yakalamamız gerektiği yönündeki saçma

inançtır. Bunlardan birincisi çoğunlukla dinci gurupların, ırkçı, söven, aşırı milliyetçi unsurların kültür

milliyetçiliğini yüceltmeleri biçiminde ortaya çıkıyor. Nedense, kültür milliyetçiliğini yüceltenler, emperyalist

sömürüden hiç söz etmiyorlar!.. Pazar ekonomisinin erdemleri konusunda da suskunlar!.. Kültür milliyetçiliğinin

yüceltilmesi, bir şeyi olmadığı yerde aramaktır. Zira tarihte geriye dönüş yoktur. Üstelik arzulanan bir şey

de olmamalıdır. Bugünün sorunlarını düne ait yöntemlerle çözmek mümkün olmadığı gibi, elli yaşındaki adama sekiz

yaşındaki çocuğun elbisesini giydirmek de mümkün değildir. Son tahlilde, kültür milliyetçiliği mevcut

tezahürleriyle emperyalizmin ve yerli oligarşinin ekmeğine yağ sürmek gibi bir işleve sahiptir.

İkincilere gelince, bunlar da, dillerine neyi dolarlarsa dolasınlar... Ülke zenginliğine el koyan, emperyalist

sömürüden pay alan Batıcı azınlık ve çevresidir. Batı bilim ve teknolojisine hayrandırlar. Zira ondan çıkar

sağlıyorlar ve ürünlerine sahiptirler... Bu yüzden, "Batı'dan gelen her şey iyidir" sloganına sıkı sıkıya

sarılırlar. Bu koşullarda Batı gibi olma problematiğini terk etmek, olanaklar ölçüsünde de Batı'yı "başka türlü

olmaya" zorlamak gerekiyor...

Artık insanlığın geleceğini temsil etme "ayrıcalığının" Batı'nın elinden alınması gerekiyor... Eğer homo sapiens

gerçekten adına lâyık olduğunu kanıtlamaya niyetliyse, öncelikle insanlığı hızla felakete sürükleyen bilim ve

teknolojiyi, "ayrıcalıklıların" elinden alarak, yeniden biçimlendirmesi ve yönlendirmesi gerekiyor. Bilim ve

teknoloji düşmanlığı kadar, aşırı bilim ve teknoloji hayranlığının ve fetişizminin de tehlikeli olabileceğinin

bilincine varmak ve bu yönde harekete geçmek gerekiyor. Herhangi bir yere termik santral mı kurulması,

yoksa fidanlık mı yapılmasına yöre halkı değil de, "uzmanlar" ve "bilim adamları" karar verdiği sürece, bilim ve

teknolojinin bir baskı ve sömürü aracı olarak kullanılmasının önüne geçilemez. Ne ki, sanayileşmiş ülkelerde

liberal, azgelişmiş ülkelerde de işbirlikçi oligarşilerin iktidarına son verilmedikçe, çözümsüzlük devam etmek

durumundadır...

REFERANSLAR

I. BÖLÜM

(1) François Partant, Kalkınmanın Sonu, Bir Alternatif mi Doğuyor gev. Fikret Başkaya, Birey ve Toplum Yay, Ankara. 1985 s. 41

(2) Bkz. İktisal Dergisi, tdris Küçükümer'in Anısına Armağan, Eylül 1987, s. 274.

(3) Kültürden irfana, s. 387

2. BÖLÜM

(I) Bu konutla bkz; I. H, U«unçarşılı; Osmanlı Devletinin /imine Teşkilatı, TTK Basımevi, Ankara, 1965.

(2)G. Konrad, 1. Szelenyi, La Marchn \u pouvoir des Inteilectuek, Le cas des pays de L'Est, amc Ediıi-onsduSeuil, Paris, 1979.

(3) Kur-an't Kerim, Vusul Suresi 55. Ayel: "Biz işte, böylece Yusuf u o yere yerleştirdik, ona rüyaların nasıl yorumlanacağını öğrettik." Aynca. Yusuf

Suresi, 2!. Ayet.

(4) Pascal Ory- Jean-François Sirinelli, Les Inteltectuels en France deU Affaire Dreyfus a nos Jours, Ar-mandColin, Paris, 1986.

(5) "Aydınların Görevi ve Sorumluluğu", s. 112, "The Commitment of the Intellectuals", Monthly Revi-ew March, 198B.

(6) Ziya Gökaip, Makaleler, Hainrlayan Ferit Ragıp Tuncer. Kültür Bakanlığı Yayınlan, No: 284, s. 45.

(7) S. H. Paşa; Buiıranlarımu, Tercüman Yay. s. 118.

(8) Aydm Öterine Teıkr, 1830-1980, Tekin Yayınevi. 1984.

(9) Aydınlar ve Toptum, Çan Yayınlan. İstanbul 1967, s.25-26

(10) Düzenin fııbiUKstoşıtuısitS.f/O

(II) Cemil Meri?, Bu Ülke, s. 47-4S

(12) "Batılılaşma", Cumhuriyet Dönemi Tütkiye Ansiklopedisi, s, 236.

<13) Hasan Rıza Soyak, Atatürkten Hatıralar, Cill [I. s. 165 vd. istanbul 1973.

(14) Bu konutla bkü: L. Trotsky; Edebiyat ve Devrim.

(15) Bkz. Fikret Başkaya; "Başıyla Yürüyen Ayağıyla Düşünen Türk Aydım", Yeni Gündem, 16-30 Nisan 1985

(16)Nutuk, 8. Baskı, s. 690-69!

(17) Bkz: Hooslumg A n liralım adi, "Tlıe Ntm-Capitalist Way of Devclopnıent", Revievvaf Radical Po

221

liticial Economics, vol. 9, No: 1/1987, s. 22-46

(18) Joseph A. Woolcock, "Politics, Ideoiogy and Hegemony in Gramsci's Theoty'in "Social and Economic Studies, Volume 34, No: 3,1985.

(19) Şerif Mardin; Jân Tûrkler'in Siyasi Fikirleri 1895-1908, Toplu eserler I., İletişim Yayınlan, 1983.

(20) "27 Mayıs Inkılabt'nm Sebepleri ve Olusu". Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1960. 3. 17.

(21) Buhranlarımız, Tercüman Yayınları.

(22) iktisat Dergisi, Eylül 1987 s. 50.

3. BÖLÜM

(l)L. Kugelman'a 27 Temmuz 1871 larihli mektup.

(2) Rus Devrimi Üzerine Bir Stiylev'İn Bolschevisme Contre Stalinisme, s. 64.

(3> a.g.e., s. 65

(4) Anadolu thüiati. Cilt l,s. 186.

(5) Çağlar Keyder, Türkiye'de Devlet ve Sınıflar, İletişim Yay., İst., 1989, s. 61.

(6) Milliyet Gazetesi, 29 Ekim 1973.

(7) Scheİdemann, in "Milli Mücadele" Sürekli Devrim , Sayı 3, Ekim 1978, s. 34. (») Ç. Keyder., a.g.e., s. 63

(9) istiklal Harbimiz, s. 19-20.

(10) a.S.e., s. 24

(12) Aklaran A. DOipak, Bir Başka Açıdan Kemalizm. Beyan Yayınlan, 1988, s. 435.

(13) Frey, The Turkish Politkat Etile, %. 40-42. AUıru biz çizdik. (F.B.)

(14) Anadolu İhtilali, Cilt II., s., 397.

(15) Milli Kurtuluş Tarihi, s., 1231

(llf| Nora Şeni, Emperyalist Sistemde Kontrol Sanayii ve Ereğli Demir-Çelik., Birikim Y*y., 1978, s. 34-35.

(İS) "Devletçilik ve Günümüzdeki Sonuçlar." Atatürk Döneminin Ekonomik ve Toplumsal sorunları 1923-1938, tklisadi ve Ticari İlimler Akadtmisi

Mezunları Demeği Yay. 1977, s. 145.

(19) 27 Mayıs ve Yön Hareketi, s. 145.

222

(2

(21) Ç.Keyder, Türkiye'de Devlet ve Sınıflar, îklişim Yay. 1989, s. 67.

(22) Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali, Cilt I. s. ] 13.

(23) Selek, a.g.e.. s. 383.

(24) Doğan Avcıoğlu, Milli Kurtuluş TarihiİS3S'den 1995'e, Tekin Yay. İstanbul 1977, s. 21

(25) D.Avcıoglu, a.g.e., s. 22.

(26) D. Avcıoğlu, a.g.e., s. 24.

(27) Uhığ iğdemir, Heyet-i Temsiliye Tuıanaklart, TTK. Yayını, Ankara 1975, s. 132.

(28) a.g.e., s. 133. (29)a.g.e.,s. 133.

(30) 17 Kasım 1918 sayılı Minber Gazetesi, Aktaran D. Avcıoğla, Mtflı Kurtuluş Tarihi,*. 122.

(31) Bkz. D. Avcıoglu, Milli Kurtuluş Tarihi, s. 121.

(32) Erik Jan Zürcher, Milli Mücadelede ittihatçılık, Bağlam Yay. 1987, s. 194.

(33) Anadolu ihtilali, a.g.e.

(34) Kuvay-t Milliye Ruhu, a.g.e., s. 30

(35) Mitli Kurtuluş Tarihi, a.g.e.

(3S> Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri. C. Is. 190-102, ist. 1945. (37) Doğan Avcıoğlu, Milli Kurtuluş Tarihi, s. 75. (3S) Doğan Avcıoğlu, Milli Kurtuluş

Tarihi, c. I., s. 89.

(39) M. KemuL ve Ghandi'den Milliyet Yayınlan 1972'den Aktaran D. Avcıoğlu, Milli Kurtuluş Tarihi, a.g.e.,s. 88.

(40) Ç, Keyder, Türkiye'de Devlet ve Sınıflar, a.g.e., s. 67. (41)Afum*Cilıl, s. 16

(42) Nurdogan Tasalan, Ege'de Kurtuluş Savaşı Başlarken, s, 36.

(43) Anadolu ihtilali a.g.e., i

(44) Anadolu ihtilali, a.g.e.

(45) Anadolu ihtilali, a.g.e.

(46) Andre Clot, Muhteşem Süleyman, Milliyet Yayınlan, ist., 1987., s, 54.

(47) Anadolu ihtilali.

(48) Atatürk Devrimi Sosyolojisi, s. 101-102, Allını Biz Çizdik (F.B.)

223

(49) Bkz. Ihlan Özer, 1 ürk Vergi Sisteminin...

(50) Cumhuriyetin 50. Yılında Ormancılığımız, Orman Bakanlığı, s. 53. (Sİ) a.g.e.,

(52) a.g.e.. $.55.

(53) Türkiye Üzerine Tezler, 1903-1978 Tekin Yayınevi, s. 20-21.

(54) Bkz, Mete Tuncay, Türkiye'de Sot Akımlar, 1903-1925, 3.Basım, Bilgi Yayınevi, Ankara 1978, s.282.

(55) M. Goloğhı, Cumhuriyet'e Doğru, s. 15.

(56) a.g.e. 4.BÖLÜM

(1) İhtiyat Kuvvet: Milliyet (Şark), Yol Yayınlan 1. ist. 1979 3.

(2) Bkz. Erbil Tuşaİp, Eylül İmparatorluğu, Doğuşu ve Yükselişi, Bilgi Yayınları 3, Baskı 1988 s. 265.

(3) K.Kautsky'e 7,11.1882 tarihli mektuptan.

(4) L-Trosky'den aktaran E. Mandcl. Partisans, Mayıs Ağustos 1971, Sayı 59-60 s. 53

(5) 20.7.1930 Tarihli Cumhuriyet Gazetesinden nakleden H. Kıvılcımlı İhtiyat Kuvvet: MÜliyet (Şark), a.g.e,, s, 200-201

(<$) a.g.e., s. 200

(7) Kendal Nezan, ut Les Kurâes et Le Kurdistan. F. Maspero, Paris 1978 s. 128

(8) Aü Kemal, Enincan 1932.

(9) Jawahanlal L. Nehru, Gümps ofMVortd History. Allahahad 1935 T. 2. s. 1108.

(10) H, Kıvılcımlı: İhtiyat Kuvvet: Milliyet (Şark), Yol Yayınlan No:l istanbul, 1979 s. 2*.

(11) Bkz. V. I. Lenin, CotkctedWorks...

(12) Kasımlo'dan alımı, İn MacİdR. Cafer, Azgelişmiştik içinde Geri Btraktırümısttk, Yöntem, 1979. s. 246.

(13) M. Şerif Fuat: Doğu fileri ve Varto Tarihi, Önsöz, MEB Yay.

(14) Aktaran Macid R. Cafer, Azgelişmişlik (cinde Geri Btraktmlmışltk Yöntem, İstanbul 1979. s. 223.

(15) H. Arfa, The Kurds, A Historicai and Political Study, London 1966'dan aktaran, Macid R. Cafer, a.g.e. s. 225.

(16) İn Les Kurdes et le Kurdisıan. a.g.e., s. 38.

(17) Macid R. Cafer, Azgelişmişlik İçinde Geri Bıraktırılmıştık, a.g.e., s. 22

(18) Detis de la Croix, en 1675. Relations de Douri Efendi, Paris 1810 s.95 in Chris Kutsechera, 1« Mo uvement National Kurde, Flammarion. Paris

1979 s. 13.

224

(19) a.g.e., s. 15

(2tf) Chris Kutcheera, a.g.e., s. 15

(21) Chris Kutchera, a.g.e., s. 42

(22) a.g.e., s.40

(23) Koçgiri Halk Hareketi, Kemal Yay., s. 41 .

(24) Bkz. Nutuk. III. Cilt. 1919-1927 Belgeler, Belge No: 68. s. 40

(25) Macid R. Cafer "Azgelişmişlik içinde Geri Bırakılmıştık." Yöntem, 1979 s. 238-239.

(26) Weilson Hawell: The Soviet Union and the Kurds, a Siudy of a National Minority, There

Universİry of Virginia, in Chris Kurtchera a.g.e.

(27) Intemational Press Konespender, 1925, Sayı 39. s. 587,

(28) Kastmlo'dan aktaran Macid R. Cafer a.g.e., s. 239

(29) İhtiyat Kuvvet: Milliyet (Şark), a.g.e., s. 148.

(30) Hareketin niteliği ile ilgili olarak bkz; Kendal Kurdistan de Tunjue, in tes Kurdes et te Kurdistan, a.g.e., s.96

(31) Hikmet Kıvılcımlı, (hliyat Kuvvet: Milliyet (Şark) a.g.e.,

(32) Macid. R. Cıfer, a.g.e. s.242

(33) Chris Knt&chera, Le Mbuvement National Kürde a.g.e., s. 0.473.

(34) Macid R. Cafer: Azgelişmiştik içinde Geri Bıraktırılmıştık a.g.e. s. 242 ,

(35) Macid R. Cafer, a.g.e. s. 245 (İS) Nutuk Cilt II. s. 50

5.BÖLÜM

(1) Bu konuda bkî. F. Clandin, La Crise du Mouvemenı Commumiste: du KomiMern au kominform, s.246.

(2) F. Cifindin a.g.e., s. 248. (3>Aynı,s.248

(4) a.g.e., s. 249.

(5) a.g.e., s. 245.

(6) a.g.e., s. 249.

(7) Endonezya'nın Hollanda'nın bîr sömürgesi olduğu hatırlanmalıdır.

225

(8)///. Enternasyonal 1919-1943. Belgeler, s. 55.

(9) a.g.e., s. 56.

(10) Bkz., Bilan el Perspecthes, Ed, de Minuit, 1969

(11) Mete Tuncay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 258.

(12) Bulİetin of the IV ıh Congress of ıhe Communisı International, Sayı 20 Moskova, Kasım 1922 Editi oo La Breche Tamer, I. Paris, 1979

(13) Pienre Frank, Hisloire de L'Intemalional Ccmmunist, (1919-1943)

(14) Moskova Havraları, s. 200.

(15) Atatürk Milliyetçiliği, Resmi İdeoloji Dıs.ı Bir İnceleme, Dost Kiubevi, Ankara, 1988, s. 124.

(16) Sömürge ve yan-sömürgc ülkelerdeki devrim sorunuyla ilgili olarak bkz: Pierre Frank, a.g.e ss

(17) Aktaran Yalçın Küçük Türkiye Üzerine Tezler, s. 136.

(18) Stefanos Yerasimos, Türk Sovyet ilişkileri. Gözlem Vay. s. 234-236.

(19) A. History of Soviet Russia, The Bolshevik Revolution 1917-1923, cih I, London 1966, s. 269'dan aktaran Y. Küçük, Türkiye Üzerine Tezler II. s.

131.

(20) Bkz. Chris Kurtchera, Le Monvemenl National Kürde, Flamraarion, Paris, 1978

(21) E.H. Carr. a.g.e., Küçük II. s. 132-133,

(22) S.L. Meray, Lozan Banş Konferansı, Takım II., cilt. I.. Kitap I., s. 151-152.

(23) EH, Carr. TheBotshovikRevohtiion s. 477. Nakleden D. Avaoğlu Milli Kımuluj Tarihi II. s. 712-713.

(24) ///. Enternasyonalden Belgeler, s. 4£.

(25) F. Clandin. a.g.e., s. 265.

(26) a.g.e., s. 266,

6.BÖLÜM

(1) Abdi İpekçiden Aktaran A. Dilipak, Bir Başka Açıdan Kemalizm ,Beyan Yay. 1988. s. 387.

(2) Aka Gündüz, Hakimiyeti Milliye, 4.1.1934.

(3) Betin, 1956.

(4) H. Bedri Yonetken'in Bir Başka Açıdan Kemalizm a.g.e., s. 404.

(5) K. Marx "Parlamentodaki basın özgürlüğü tartışmaları" Mara-Engets, Düşünceler, Aforizmalar, Sosyalizm Sorunları No: 1 Yeni Dünya Yay. ist.

1975.

(6) Yaran Ay. Sayı 11. İs İkinci Teşrin 1938.

226

(7) N. Tevfık, 12.13.15 İkinci Teşrin 1938.

(8) Atatürk. Büyük Şefin; Hususi - Askerî - Siyasî Hayan, Ülke Basımevi İstanbul, 1938

(9) Türkiye Cumhuriyeti ve Haliki GM. Kemal, Aksam Matbaası, 1933.

(10) Düşünceler, Aforİzmatar, a.g.e.

(11) Manksist Düşüncenin Temel Meseleleri, s. 304. Allı yazarın kendisi tarafından çizilmiştir.

(12) GV. Plekhaııov, a^.e., s.307. Altını biz çizdik. (13)a.g.e.,s.314.

(14) a.g.e., s. 305.

(İS) Kahramanlar, RN. Günlekin Çevirisi, Aka Kitabevi, İsi., 19 s.43.

(16) a.g.e., s.58.

(17) Isaac Deulsctıer, Troçkİ, Kovulan Sosyalist, s. 292.

(18) Taine,/«£ifc Edebiyatı Tarihi, Paris 1963, c.H s. 4,

(19) Selected Correspondance, Moscou, 1975, s. 24S.

(20) La RevolMion Trahie, inde la Revolution, Les Editions de Mİmıil s. 500 Allını biz çizdik.

(21) Histoire de la Revolution Russe I. Sevil. 1950 s, 374-375.

(22) Atatürk ihtilal! s. 158-159.

(23) a.g.e., s. 48.

(24) E.Z. Karal, Atatürk'ten Düşünceler, Ankara, 1956. s.41.

(25) a.g.e.,

<2«> a.g.e., s. 132.

(27) Türkiye'de Kapitalizmin gelinmesi, a. 186.

(28)M.E. BoTkun. Atatürk İhtilali, &.$.e., s. 136-137!

(29) a.g.e..

(30) M.E. Bozkun Atatürk İhtilali, a.g.e s. 136-137.

(31) Ekz. İstanbul 1943. s.15.

(32) Cemal Granda, a.g.e., s. 273.

(33) Türkiye'de Kapitalizmin Gelişmesi, s.192-193.

(34) Kemalist Devrim fdeolûjisi, s.337. (3S)M«N**., Cöt/.s.31.

227

(36) Türk Kurtuluş Tarihi, s.709.

(37) Vnderstanding History. s. 73.

(3fl) Playboy, Ağustos, FİdelCastro Üe Söyleşi, 1985.

(39) Atatürk İhtilali, a.g.e., s.191.

(40) Mitli Mücadelede ittihatçılık İhtilalcilik, Bağlam, İst. 1987 s.301.

(41) Afet inan'dan aktaran Kemal Anbjnın, Atatürk'ten Anılar, iş Bankası Yay., 1969, s.317.

(42) Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye'de Korporatizm. İletişim Yay., s. 118.

(43) Hürriyet, 3 Mayıs 1969. Çetin Yetkinden alıntı, Milliyet Sanal .Yeni Dizi, 2 Mart 1980.

(44) Le Kematisme, Librarie Felix Akan, Paris, 1937.

(45) Qu'est-te Que le developpement. Ed. Maspero, Paris, 1973, s.36.

7. BÖLÜM

(1) İsmail Beşikçi, CMFTüzüğü ve Kürt Sorunu, s. 200.

(2) Mcntaİgne, Denemeler, çev. Sabahattin Eyöboglu, Gür Yay., 1970, s. 26.

(3) L. Trotsky, Faşizme Karjı Mücadele, Köz Yay,, s, 349.

(4) L. Trotsky, Faşizme Karşı Mücadele, a-g^., s. 345.

(5) Sol Yayınlar,) s. 6&-Ö9.

(£) in Bolcheviıme Contre Stalinisme, s. 117.

(7) İD, Boichev'tsme Contre Stalinisme, Edttions de La Taupe Rouge, No: 9, s. 117.

(8) M. Goloğhı, Türkiye Cumhuriyeti, %. 97,

(9) Soyadını İlk defa nerede kullandı: S Kasım 1934'te Sümerbank tarafından açılan bir serginin hatıra defterine yazdığı yanda kullanmıştır. 19 gün

sonra da Soyadı yasası çıkmıştır. Bkz. Bilinmeyen Yönleriyle Atatürk, S. Borak, s. 116.

(10) Metin Heper, Bürokratik Yönelim Geleneği, ODTÜ Yay., Ankara, 1974, s. 104.

(11) Ç. Keyder, "Türkiye'de Devlet ve Sınıflar, a.g.e., s. 65,

(12) "Dördüncü Kurultay Münasebetiyle" in T. Parla, a.g.e., s. 121.

(13) ER. Atay Çankaya, s. 345.

(14) Milli Mücadelede ittihatçılık, ag.e., s. 281 .s,

(15) S.Ağaoglu, DP.'nin Doğuşu ve YükseJİ} Sebepleri, s. 19-20.

(16) DP.'nin Doğuşu ve a.g.e., s. 21-22.

228

(17) The Emergence Of Modern Turkey, s. 282-283.

(18) Demokrasimiz Üzerine Düsünceter, SBF, Ankara, 1963, s. 32-33.

(19) Tarih Açısından Türk Devriminin Temelleri.

{20} CHF Tüzüğü ve Kürt Sorunu, Komal Yay., 1978, s. 74.

(21) Hakimİyel-İ Milliye, 31 Ağustos 1927. Alatüıfcün Tamim Telgraf ve Beyannameleri, cilt IV, s. 534.

(22) Falih Rıfkı Alay, Çankaya, 1881 -1938 Atatürk'ün Doğumundan ölümüne Kadar, İst, s. 319.

(23) CHP Genel Sekreterliğinin Parti örgütüne Genelgesi, cilt I. *. 9. Altını biz (izdik.

(24) Hilmi Ural, Hatıralarım, Ayyddız Matbaası, Ankara 1959, s. 297-98.

(25) "Democracy and National Strategy in Periphery"; Thîrd World Quarterty, (4e) October, s. 1151.

(26) Türkiye'de Sanayi Proletaryası, Yar Yayınlan, s, 19-20.

(27) H. Kıvılcımlı, Türkiyede Kapitalizmin Gelişmesi, Tarih ve Devrim Yayınlan, II. Baskı, istanbul, 1974, s. 190.

(28) Geberen Kapitalizm, s. 71 -72.

(29) RRAtay, Çankaya, s. 426.

(3<|f> 1. Beşikçi, CHF Tüzüğü, a.g.e., s. 278-279.

(31) t. Beşikçi, CHF Tüzüğü, a.g.e., s. 278-279.

(32) Ş.S. Aydemir, (kinci Adam ve Menderesin Dramı, 1969, s. 93-97.

(33) Bkz, (.Beşikçi. CHF Tüzüğü... a.g.e.,

8. BÖLÜM

(1) Türkiye'de Zirai Buhran, TC. Ziraat Enstitüsü Çaliimalan, No: 39, Ankara, 1936, s. 26.

(2) A. Hamdi (Başar) iktisadi Devletçilik, c.I, s. 55,78,79.

(3) Osmanlı Sanayii 1913-1915.

(4) Ömer C elal Sarç, "Tanzimat ve Sanayimiz" Tanzimat. I. İstanbul 1940, s. 343.

(5> I. Hüsrev (Tökin), "Köy iktisadiyatında Borçlanma Biçimleri", Kadro, c.l, *, 76-77.

(6) LHüsrev (Tökin) "Türkiye'de Zirai Kooperatifçilik Harekeli", s. 22.

(7) Ticaret Odası iktisat Komisyonu Rapora, in A. Hamdi Başar, Ban} Dünyası Dergisi, sayı 58 55.52.53

(8) istanbul Sanayi Odası Dergisi. 15 Nisan 1969.

(9) S. Yerasimos, AzgeUjm'tjHk Sürecinde Türkiye, s. 913.

229

{10) Tflıtdye Teracim-i Ahval Ansiklopedisi, s. 747,

(11) Y. N. Rozaliev; Türkiye'de Kapitalizmin Gelişme Özellikleri, s. 23

(12) Bkz. Y. N. Rozaliev, a.g.e., s. 23.

(13) Türkiye Üzerine Tezler, a.g.e., s. 82-83.

(14) Bkz. Y. Küçük; Türkiye Üzerim Tezler, a.g.e., s. 85.

(15) K. Vasiliyevskiy'den aktaran Y.N. Rozaliev, a.g.e., s. 34.

(16) Y.N. Rozaliev, a.g.e,, s. 38,

(17) Türkiye'de Kapitalizmin Gelişmesi, s. 170.

(18) Kongre Zabıtnamesi, 1925. Matbaa i Amire, İstanbul, s. 4. İn Kıvılcımlı, a.g.e., s. 171.

(19) V.N. Rozaliev, a.g.e., i. 34.

(20) 1. Hüsrev (Tökiıı), "Şark Vilayetle rinde Derebeylik", Kadro, sayı; 11, s. 27.

(21) Dönüm, sayı 29, ikind Teşrin, s. 199.

(22) H. Avnİ Sanda, Türkiye'de 54 Yıl önce tsçi Hareketleri, İstanbul, 1962, s. 434.

(23) Türkiye Cumlütriyeümn 10. Yılı, Ankara, 1934, s. 82-83. in Y.N. Roıaliev Türkiye'de Sanayi Proletaryası, s. 23,

(24) 1. Bulayev'den aktaran YN. Razaliev, Türkiye'de Kapitalizmin, a.g.e., s. 39.

(25) istatistik Yıllığı, c. 6. 1922-1933, s. 72.

(26) Y.N. Rozaliev, Tiiıkİye'de... a.g.e., s. 41.

(27) Y.N. Rozaliev, a.g.e., s. 41.

(İS) Bkz. S. Zainı, istanbul Mensucat Sanayiinin Bünyesi ve Ücretler, s. 65.

(29) Y.N, Rozaliev, Türkiye'de Kapiıalianin, a.g.e., s. 42.

(3ff) Milli Bankacılık ve Milli Tasarruf, Cumhuriyet, 29OC-1933.

(31) Milli Bankacılık, a.g.e.

(32) Sanayi İstatistikleri (1913-1915), in H. Kıvılcımlı, s. 167.

(33) Kemalist Devrim İdeolojisi, s. 273-22274, Ant Yay. İstanbul 1970.

(34) M. Gologlu, Türkiye Cumhuriyeti, s. 97.

(35) M.Gotoğlu, Türkiye Cumhuriyeti, s. 99.

(36) M.E. Bozkurt'un Kongredeki Konuşmasından, in M. Goloğlu Türkiye Cumhuriyeti, s. 99.

(37) Turkey Tlte Ouıtlenge oj1Gr<>wtfı,leiden, 1968, s. 16.

230

(3S) Tuoç Tayanç, Sanayileşme Sürecinde Türkiye, s. 54.

(39) O. Kurmuş; Tarihsel Gelişim içinde Türkiye Sanayii MMO Yay., Ankara, 1977, s.9.

(40) Bu konuda bkz; Y. Köçük Türkiye Üzerine Tezler, s. 128.

(41) Y.N. Rozaliev. Türkiye'de Kapitalizmin Gelişme Özellikleri, a.g.e., s.64.

(42) M. Sönmez, Kapitalist Devlet işletmeleri vt Türkiye, TIB Yay., No: 205-42.

(43) Nora Şeni, Emperyalist Sistemde "Kontrol Sanayii" ve Ereğli Demir Çelik. Biricim Yay., İst, 1978 s. 59-60.

(44) O. Kummş, a.g.e., s. 14

.(45) Tunç Tayanç, Sanayileşme Sürecinde Türkiye, s. 56-59.

(46) Y.N. Rozaliev, Türkiye'de Kapitalizmin, a.g.e., s. 63.

(47) A.H. Basar, Atatürk'le Üç Ay, İstanbul, 1945, s. 76-77.

(48) Erdoğan Soral, "Özel Kesimde Türtc Müteşebbisleri ve Kapitalist Kalkınma Yolu, Doç. Tezi Ank.,

1971,5. 117.

».BÖLÜM

(1) Kitapçılık, Ticaret Limited Şîıkeli Yayınlan, İstanbul, 1966.

(2) Bkz. Milli Kurtuluş Tarihi, s. 1230-1231

43) Politikada 45 Yıl, Bilgi Yayınevi, Ankara, s. 86.

(4) Bu konuda bkz. Hikmet Kıvılcımlı, Türkiye'de Kapitalizmin Gelişmesi, a.g.e.

(5) D. Avaojgu, M illi Kurtuluş Tarihi, s. 1367-136S.

(*) Emperyalist Sistemde Kontrol Sanayii ve Ereğli Demir Çelik, Birim Yay., istanbul, 1978, s, 34-35.

(7) Tevfık Çavdar, "Cumhuriyet Devri Baslarken Terkiye Ekonomisinin 50.Yılı Semineri." Bursa tTİA: Yay., 1973, s. 163.

(S) I. Hüsrev, Türkiye'de Zirai Kooperatifçilik Hareketi, s. 20-21.

(9) Söz konusu, tartışmalarla ilgili olanak Bkz. E. Mandel, Gasses Sociales et Crise politique en Ameri-que Latİne. Critique de l'Economic politique. No:

16-17.

(10) Aktaran Y. Küçük, Türkiye Üzerine Tezler, s. 48.

(11) Y.N. Rozaliev, Türkiye'de Kapiıatiîmin Gelinme Özellikleri. Onur Yay., s. 56-57.

(12) Türk Düşününde Batı Sorunu, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1975, s. 93-94.

(13) S. Aydemir, Tek Adam, c.3. s. 448.

(140 Bu konuda, bkz. A.G. Frank, Capitalism and Underdevalopment in Latin America, Monthly Review press, NY., 1%9.

231

(15) ET, Eliçin, Kemalist Devrim ideolojisi, s, 276.

(16) E.T. Eliçin, (nakleden), Kentalin Devrim ideolojisi, s. 62.

(17) Cumhuriyetin 10. Yılı, 1934, s. 91.

(18) Bkz. Y. N. Rozaliev, Türkiye'de Sanayi Proletaryası, s. 27.

(190 rantım Özerine Tez/ur, a.g.e., s. 140. :

(20) Y. N. Rozaliev, Türkiye'de Sanayi Protetonyasu s. 27. v

(21) Y. N. Rozaliev, Türkiye'de Kapitalizmin Gelişme Özellikleri, s. 124.

(22) B. Kunıç, İktisat Politikasının Resmi Belgeleri, Ankara, 1963, s. 40-47, Aktaran K. Bototov, Tarih sel Gelişme içinde Tütkiye Sanayii, TMMOB:

MMO Yay., s. 19-20.

(23) Türkiye Özerine Tezler, s. 164.

(24) Afet İnan, Devletçilik tikesi ve Türkiye Cumhuriyeti'nİn Birinci Sanayi Planı, I933,Aııkara, 1972, s. 13.

(25) E. T. Eliçin, Kemalist Devrim İdeolojisi, s. 63.

10. BÖLÜM

(1) Türk Devrimi Tariki, a. 250.

(2) Bürokratik Yönetim Geleği, s, 94

(3) Söylev ve Demeçler, el, s. 143.

(4) A.F. Cebesoy, Milli Mücadele Hatıraları, s. 474-475.

(5) Türkiye Özerine Tezler

(6) Çerkez Ethem'in Hatıralan, t. 108.

(7) Ziya Gökaip, Kemalizm ve Türkiye'de Korporatîzm, betiğim Yay., 1989, s. 119 ($) Kemalizm ve Türkiye'de Korporaıizm, a.g.e,

(9) Les Reglles de la Methode Socİoiogiqne, preface, PUF 2956 P. VIII.

(10) Cemil Meriç, Bu Ülke. Ötüken Yay., s. 87.

(11) Atatürk Döneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunları, a.g.e., s. 32.

(12) a.g.e., s. 33-34.

(13) Cours de Philosophie Posİıİve, Schneider Frere ed. Pari* 19081. IV. s. 214.

(14) 7 Şubat 1923, Balıkesir Konuîması.

(İS) Hikmet Kıvılcımlı, Türkiye'de Kapitalizmin Gelişmesi, s. 153.

232

(I«) 1908'deEcnebi, Semiaye'yeKarsr Kalkınmalar, s. 4-6, in Kıvılcımlı, a.g.e., s. 154. (17) K. Man "Ücretti Ekmek ve Sermaye" Sol Yay.,

s. 43. (İS) S. Sentel, Roman Gibi,

(19) 1. Tekeli, G. Şayian, "Türkiye'de Halkçılık İdeolojisinin Evrimi" İn Toplum ve Bilim, 6.7., s. 72.

(20) Kemalist Devrim İdeolojisi, a.g.e.

(21) Ankara,f938 s. 41-55, burada 0-200T1,201-lOOOTLgİbİ gruplar kastediliyor. Rakamlar emekçi kitlelerin refah durumu hakkında fikir

veriyor.

(22) Atatürk Döneminin Ekonomik ve Toplamsal Sorunları, a.g.e.s 252.

(23) a.g.e., s. 252-253.

(24) Serbest Fırka Hatıraları, s. 57.

(25) R. Peker, inkılap Notları, Ülkü Yay., Ankara, 1936.

(26) 1. Küçfikömer, Düzenin Yabancılaşması, a\g.e., s. 69.

İL BÖLÜM

(1) Bu konuda bkz. Emest Mandel, Kapitalist Gelişmenin Uzun Dalgaları, Yazın Yay., istanbul, 1986. A.Gunder. Frank, Crisis in ıhe World

Economy. Heİnemann, London, 5-1980.

(2) Bkz. Calherİne Coquery-Vidrovİtch, "Les debats aduels en ptistoire de la Colonsation", ve Bouda Etemad, "Grandeur et Vicissitudes du

Debak Cotonial Tendances Recentes, (Histoire de la Colonisatİ-on) Tiers-Monde t. XXVIII, No: 112, Oct.- Dec. 1989.

(3) Gruhn; The Recolonization of Africa, İntematİonal Organİzations on March, Afrika Today, 30 (4)

1983, pp. 37-48.

(4) Aktaran C. Payer, Borç Tuzağı, s. 41. İn F. Bankaya, Borç Krizi Özerine Bir Deneme, Ankara, 1986.

(5) Bu konuyla ilgili olarak bkz. F. Başkaya, Azgelişmişliğin Sürekliliği, Kaynak Yay., istanbul, 1986.

(6) Bemard Chantebout, Le Tiers-Monde, Armand CoJin. Collection U. Paris, 1986, s. 51.

(7) Bkz. E. Mandel, Kapitalist Gelişmenin Uzun Dalgaları, a.g.e.

(8) IBRD; The Economy of Turkey'den Y. Küçük. Planlama Kalhnma Türkiye, Tekin Yay., istanbul, 1978, s, 255.

(9) Françots Partant, Kalkınmanın Sonu çev. Fikret Başkaya, Birey ve Toplum Yay, Ankara, 1985 s. 48

(10) Cumhuriyet, 30 Nisan, 1989.

(11) iktisat Dergisi. Sayı 274, Eylül 1987, s, 51.

(12) Sabri Çarklı, Türkiye'de 1950-60 Döneminde iktisat Politikasının Analizi. Doktora Tezi, AlTtA, 1980, s. 153.

(13) Nakleden S. Çarklı, a.g.e, s, 162.

233

(14) Bkz. Kenan Vlortan, Cemil Çakmaklı, Kalkınma Arayıştan, Alım Kitaplar, 1987, $. 78

(15) Kenan Bululoğlu, Sunalım ve Çıkış Tekin Yay., 1980, s. 254.

(İti) F. Başkaya, Türkiye Ekonomisinde İki Bunalım Dönemi Devletçilikten 24 Ocak Kararlarına. Birlik. 1986, s. 178.

(17) Asaf Savaş Akat, "Türkiye'nin Di? Ticareti Üzerine Gözlemler" Toplum ve Bilim, No: 12, t980.

12. BÖLÜM

(1) Uftık Güldemir, Çevik Kuvvet Gölgesinde Türkiye, 19İ0-19S4, s. 35.

(2) Ufuk Güldemir, a.g.e., s. 122.

(3) a.g.e., s. 20

(4) a.g.e., s. 83 ■

(5) G. Güder. L'Esprit de L'Entrprise, Fayard. Paris, 1985, s. 15

(6) TUSIAD Heyetinin 10-14 Ekim 1978 ABD'deki Temaslarının Metni. Gizli Belge, s. 9-10, in Y. Doğan, IMF Kıskacında Türkiye, s. 159.

(7) Türkish Economy, 1980, s. 79.

(8} Ekonominin Dar Boğazlan - Görüşler, öneriler, s. 2.

(9) "İstikrar ve Yapısal Uyum Politikalarının Bir Bilançosuna DognTin Cahit Talaşa Armağan. Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yay., No. 5, s. 123-137.

(10) Taxatİon, People's Business, New-York Macmillan 1924'len James T. Campen and Arthur Mac Evan, "Chris. Contradictions and Conservative

Contraversies, in-TLe Review of Radical Polİtîcal Economy, Fail 1982.

(11) Bu konuda bkz. F. Başkaya "Neden Özelleştirmek hıiyorlar?" Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Nisan

1989.

(12) Rakamlar için bkz: TUSIAD Raporu 1989 ve OECD Economic Sorvey Turtey. 1988.

(13) Bkz, F. Başkaya. "Seksen Sonrası Türkiye Ekonomisinin Anatomisi" , Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Sayı 111,Eylül 1989.

13. BOLUM

(1) Alain Finkilkrant "Idenlite Culturel" in 50 Idees aut Ebrankrent U Monde, Payot, Paris, 1980, s, 39.

(2) Uygarlık götürme safsatası ile ilgili daha yakın örnekler için Cemi yel-i Akvam Yayınlarına bakılabilir, özellikle de S.N.D. questions economiques et

financiere II. B. 1938. T-4, Memorandum prepare par M.N.R llall.

(3) Bkz. Michael Edwards "The Irrevelance of Developmenl Studies" T-W.Q., January 1989.

(4) Bu konudaki çabalarla ilgili olarak bkz. Gültcn Kazganjktisadi Düşünce, Remzi Kitapevi. 19<84.

234

(5) Bkz. J.M. Blaul "Sömürgecilikle Kapitalizmin Yükselişi", çev. R Başkaya, Mülkiyeliler Birliği Der-gisi. Ağustos 1990, Sayı: 122.

(6) Deuxineme Traite du Gouvemement Civil, 4. y.

(7) GSMH. İle İlgili olarak bkz. Aslan Sonat, "Yerleş,ik İktisadın Paradigması ve GSMH" Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Haziran 1990, s, 120.

(8) P.T. Mc Goman and B. Kordan, "Imperializm in World System Perspective "International Studies Qu-anerty Vol. 25, no:l. March 1981, pp. 43-68

inF.E. Trainer,"ReconstrucıingRadica]Development Theory", Altenıatives XIV, 1989, pp. 481-515

(9) Condorcet, Oeuvres Ed.Dirot, 1848, pp. 190-191, in Serge Latouche, "Contribution a histoire du Concept de d£veloppement" Pour una hisıoire du

dev£loppemenl, Elats, Societes, Developement, U Harmaltan, 1988.

(10) Kalkınmanın Sonu. Bir Alternatif mi Doğuyor, çev. F. Başkaya, Birey ve Toplum Yayınlan, Ankara, 985, s. 26.

(11) Bkz. KennethE, Boulding; "What wentwrong with Economics?" The American Econom ist, Spring 1986.

(12) Ali A, Mazrui "Afriea Beıween the Meiji Restoraıion and the legacy of Atatürk: Comparative Di lemmas of Modemization" Türkiye I5 Bankası,

International Sjmposium on Atatüık, 17*22 Mayıs 1981.

(13) Bkz. AlanB. Duming: Poverty and the Environmenl: Reserving ıhe Oownward Spiral World^ Watch papers. No: 42, 1989.

(14) R.W, Lombaııdi, Le PUge Bancaire, Dette et Devetoppemenl Flammarîıaı, Paris 1987 S. 40.

(15) R.W. Lonıbardİ, Le pîege Bancaire... a.g.e.,

(16) Kaikmmının Sonu, Bir Alternatif mi Doğuyor, çev. F. Başkaya, a.g.e., $. 26,

(17) Bkz. I. Brovvırtt "The Newly Indasırialising Countries and Radical Theories of Etevelopment" World Developmenı, Vol. 13, No. 7,1985, pp. 789-

803 ve Michelle Giuelroan "The South Korean Eıport Miracle, Comparative Advantage or Government Creation, Lessons for Latin America" Journal of

Intemalional Affairss, Fall-1988.

(18) Bkz. Susan George "Conciennce pianetaire' "Trop Nombrenı" Pauvres" Le Monde diplomalİque, Mai, 1990.

(İS) Dinesh Mohan "Promotion of 'Modern' Technology A New Tool for Neo-Colonialİsm" Economic and Politicai Week1y, Augusı 12. 1989.

(20) Ralp Lapp'ten alıntı yapan Alvin Toffler in Mîchel Beaud, "Gezegen Riski Kavramı, Çevre ve Kalkınma", çev. F. Başkaya Mülkiyeliler Birliği Dergisi.

Şubat 1990, s. 116. s. 3-8,