YOL ARKADAŞIM

MAKSİM GORKİ   

Çocukluk ve ilk gençlik, Narodniklerle ilişkiler

Asıl adı Aleksey Maksimoviç Peşkov'dur. "Acı" anlamına gelen Gorki adını sonradan aldı.

1868 yılında Nijni Novgorod (bugünkü Gorki) kentinde doğdu. Babası M.5. Peşkov,

marangozdu. Annesi V. V. Kaşirina, bir boya atölyesi sahibinin kızıydı. Babasını çocuk

yaşlarda yitiren Gorki, bir süre dedesi V. Kaşirin'in evinde yaşadı. Fakat günün birinde V.

Kaşirin şöyle dedi torununa: "Aleksey, sen bir madalyon değilsin. Seni ömrümün sonuna

kadar boynumda taşıyamam. Haydi git, ekmeğini kazan." Gorki "ekmeğini kazanmaya" gitti

bunun üzerine. O sırada on bir yaşındaydı. Bir sürü işe girip çıktı. Dükkânlarda çıraklık,

bir gemide ahçı yamaklığı yaptı. Ahçıbaşı, o dönemin Rusyasında çok raslanan okumuş

emekçilerdendi. Gorki'nin kitaplara ilgi duymasında büyük etkisi oldu bu adamın. Aleksey

hiç durmadan okumaya başladı ondan sonra. Eline ne geçtiyse, yutarcasına okudu. 1884

yılında Kazan Üniversitesi'ne girmek istediyse de, olumlu bir sonuç elde edemedi. Binbir

yoksulluk içinde hamallık, fırınlarda yamaklık yaptı. Rusya'da devrimci hareketin başında

Narodnikler vardı o sırada. Gorki de bu gruplara katıldı. İşçiler ve köylüler arasında

devrimci propagandaya girişti. Sonra halkın hayatını yakından görmek isteyerek uzun

yolculuklara girişti. 1888'de Hazar Denizi balıkçı takımlarında, sonra Gryaz-Tsar,

İtsınskay istasyonlarında çalıştı. 1889'da Nijni Novgorod'da, yazar Korolenko'yla tanıştı.

Korolenko sonradan Gorki'nin edebiyata girmesine yardım edecektir.

Polis arşivlerine ve edebiyata ilk adım, yolculuklar

Devrimci Narodniklerle ilişkisi nedeniyle 1889'da tutuklandı. 1891 ilkbaharında yeniden

Rusya içi yolculuklara girişti. Volga, Don Bozkırlari, Ukrayna ve Tuna boylarını dolaştı.

Oradan Kırım yoluyla Kuzey Kafkasya'ya ve Tiflis'e gitti. Burada bir yıl kalarak çekici

ameleliği ve yazmanlık yaptı. Devrimci işçilerle ve aydınlarla ilişkiler kurdu. Yasadışı bir

gruba katıldı. "Makar Çudra" bu sırada yazıldı ve gorki ilk kez bu öyküyle ("Kafkas"

Gazetesi, 1892) yayın yaşamına girdi. Çok sonra yayımlanan "Kız ve Ölüm" adlı şiirini de

bu sırada yazmıştı.

"Eskizler ve öyküler"

1892 sonlarında Ninji Novgorod'a dönen Gorki, edebiyatla daha düzenli olarak uğraşmaya

başladı. 1895 yılında Samara'ya geçti. Burada yöresel gazetelere makaleler yazarak

politik sorunlara değiniyor, patronları eleştiriyor, işçilerin, köylülerin ve öteki

emekçilerin çıkarlarını savunuyordu. Yine bu sırada yazdığı "Paul Verlaine ve

Dekandantlar" adlı bir makaleyle, edebiyatta dekandantlığı ve natüralizmi eleştiriyordu.

Öyküleri 1895'ten sonra başkent dergilerinde de yayımlanmaya başladı. Bunları 1898

yılında, iki ciltte topladı. Kitap ilkin Rusya'da, sonra bütün dünyada büyük bir ilgi

uyandırdı. Yazarına dünya ölçüsünde ün sağladı.

İlk öykülerin özellikleri

"Eskizler ve öyküler", Gorki'nin uzun yolculuklarında edindiği izlenimleri, yaşadığı olayları

konu alır genellikle. Bu öyküler, halktan insanlara ilişkindir daha çok. Gorki, sosyalistgerçekçi

bir sanatçı olarak ortaya çıkmamıştır henüz. Fakat XIX. yüzyıl gerçekçiliğinin

en olumlu geleneklerini ileri bir romantizmle birleştirerek, o dönemde de bir yenilikçi,

yeni bir sanat yolunun öncüsü olarak belirmektedir. Serserilerin, toplumsal mekanizmanın

dışına fırlatılmış insanların yaşamını konu alan "Konovalov", "Çelkaş", "Malva", "Bozkırda",

"Yemelyan Pilyay", "Yirmi altı adam ve bir kız" gibi öykülerde

gerçekçiliğin ve insansı bir sıcaklığın çarpıcı bir biçimde kaynaşması, dünya edebiyatı için

bir yeniliktir. Başta bunlar olmak üzere, "Eskizler ve Öyküler"i oluşturan bütün öyküler

yeni bir çığır açmış, kuşaklar boyunca pek çok dünya edebiyatçısını etkileyegelmiştir.

Genç Gorki'nin gerçekçiliğinde, yeni sosyal-politik bilincin gelişmesi, halk yığınlarının

gitgide kabaran öfkesi, daha iyi, daha insanca bir yaşama karşı ateşli tutku derinden

derine yansımaktadır. Fakat Gorki'nin bu yıllardaki kahramanları daha çok bireysel

başkaldırıya yaslanmaktadırlar. Yazgıları genellikle tirajiktir.

Sosyalist gerçekçiliğe geçiş, "Üçler" ve "Foma Gordeyev"

Gorki iki yüzyılın kesişme noktasında ilk romanları ve oyunlarıyla sosyalist gerçekliği

biçimlendirmeye başlamaktadır. "Foma Gordeyev" (1899) ve "Üçler" (1900) adlı

romanlarıyla tarihsel bir kesit içinde Rus kapitalizminin gelişme yollarını ve Rus

burjuvazisinin tipik kişiliklerini ortaya koyduğunu görüyoruz. Rakov Mayakin tipi, kendi

ekonomik gücünün bilincinde olan, politik iktidarı elde etmek için yanıp tutuşan

burjuvaziyi yansıtmaktadır. Gorki yine ilk kez "Foma Gordeyev"de proleteryayı ayrı bir

güç olarak işlemekte, öteki emekçilerden ayrı bir yere koymaktadır. "Uçler"de ise

temelde kent yoksulluğu alınarak, proletarya ve küçük burjuva duyarlıklarının çatışması

anlatılmakta, mülk sahibi Lunev'e karşı işçi Graçev konulmaktadır. Graçev, kurtuluşun

sosyalizmde olduğunu sezinleyen bir işçidir.

Çehov ve Tolstoy'la tanışma, ilk oyunlar: "Dipte" ve "Küçük Burjuvalar"

Gorki, 1899-1900 yıllarında Çehov'la ve Tolstoy'la tanıştı. Bu dev yazarlar, başından beri

Gorki'nin yeteneğiyle ilgilenmekte, halkın arasından çıkan bu genç yazara büyük değer

vermekteydiler. 1902'de Akademi onur üyeliğine seçilen Gorki'nin üyeliği II. Nikolay'ın

buyruğuyla geçersiz sayılmış, bunun üzerine Korolenko'nun yanı sıra Çehov da akademi

üyeliğinden istifa etmişlerdi. Yine bu yıllarda Moskova Sanat Tiyatrosu Gorki'nin ilk

oyunlarını, "Dipte"yi (1902) ve "Küçük Burjuvalar"ı (1901) oynuyordu. Oyunlar Çarlık

düzenine karşı büyük gösteriler yapılmasına yol açtı. "Küçük Burjuvalar"daki Nil tipiyle,

tarihin yeni kahramanı, Rus işçi-savaşçı karakteri, sanatsal bir kişilik kazanmaktaydı.

"Dipte" oyunundaysa yaşamın dibine fırlatılmış insanlar anlatılmakta, kapitalist düzenin

işleyip durduğu cinayetler sergilenmekteydi.

"Yazlıkçılar", "Güneş Çocukları", "Barbarlar"

1904-1905 yıllarında Gorki birkaç oyun daha yazdı. Bu oyunlarda aydın çevreler

anlatılıyor, bunların halka ve yaşama karşı tavırları, iç çelişkileri ve çatışmaları ortaya

konuyordu. "Yazlıkçılarda (1904) dönek liberallere karşı gerçek demokrat aydın tipinin

konduğunu görüyoruz. "Güneş Çocuklarfnda (1905) burjuva aydınlarının bağımsız kültür

ve bağımsız bilim savları çürütülmekte, kültür ustaları halk için yaratmaya

çağrılmaktadır. "Barbarlar"da (1905) ise burjuvazinin uygarlık görünüşü altında yatan

ahlaksal barbarlığı gösterilmektedir.

1905 Devrimi ve Gorki, Amerika'ya yolculuk

Gorki, 1905 olaylarına doğrudan doğruya katıldı. Kanlı Pazar'dan sonra yazdığı bir bildiri

nedeniyle Petropavlovskaya Kalesi'ne kapatıldı. Rusya'da ve Batı Avrupa'da onun için

gösteriler yapılması üzerine çok geçmeden serbest bırakıldı. 1905 yılı yazında Bolşevik

Partisi'ne girdi. Aynı yıl, ilk yasal Bolşevik yayın organı olan "Yeni Yaşam" gazetesinin

örgütlenmesine katkıda bulundu. Silahlı işçi birliklerini paraca destekledi, silah

donatımlarının tamamlanmasına yardım etti. Fakat üzerindeki baskı gitgide

yoğunlaşıyordu. 1906 yılında gizlice Rusya'dan ayrıldı, az sonra Amerika'da göründü.

Yurt dışında, yabancı aydınları ve proleteryayı, Rus devrimcilerini desteklemeye

çağırıyordu. Amerikan basınının aralıksız kışkırtıcı yayınlarına karşın, güze kadar

Amerika'dan ayrılmadı. Burada "Görüşmelerim" (1906) adlı yergilerini ve "Amerika'da"

(1906) adlı gezi notlarını yazdı.

Zirveye doğru: "Düşmanlar" ve "Ana"

1905-1907 yıllarında Gorki, edebiyat yaratıcılığının zirvesine yükselmektedir. Sosyalist

gerçekçi edebiyatın seçkin tiplerini bu dönemde yarattı. 1906 yılında yazdığı

"Düşmanlar" adlı oyununda, grev hareketlerinin burjuvaziye karşı nasıl politik bir savaşa

dönüştüğünü, sosyalist ideolojinin işçiler arasında nasıl hızla geliştiğini gösteriyordu.

Skrobatov tipiyle, açıkça diktatörlük isteyen karşı devrimci burjuvazi damgalanıyor,

Zahar ve Polina Bardina tipleri halka hoş görünerek mutlakiyetle sinsice anlaşıp iktidara

sızmaya çalışan liberal burjuvaziyi belgeliyordu. Oyunun sonunda, proleteryanın yaklaşan

zaferi gösterilmekteydi. Gorki yine aynı yıl (1906) "Ana"yı yazdı. Bu romanın konusunu,

1902 yılı 1 Mayıs gösterilerinden ve göstericilerin yargılanmasından almıştı. "Ana"

romanıyla, edebiyatta ilk kez devrimci proletaryanın sosyalizm için burjuva düzenine

karşı savaştığı gösteriliyor, profesyonel devrimcinin parlak tipi yaratılıyoru. "Ana" ve

"Düşmanlar", sosyalist gerçekliğin klasikleşmiş örnekleridir.

İtalya yolculuğu ve yeni yapıtlar

Gorki, 1906 güzünde İtalya'ya geçerek Capri adasına yerleşti. Rusya'da 1905 Devrimi

yenilgiye uğramış, gericilik dönemi başlamıştı. Bir ara Lenin de Capri'ye, Gorki'yi

ziyarete geldi. Gorki o dönemde yazdığı "Sonuncular" (1908) adlı oyununda polis

devletinin, çarlık rejiminin belirgin tiplerini ortaya koyuyordu. "Vassa Jeleznova" (ilk

basımı 1910) oyunuyla da burjuvazinin artık çürümekte olduğunu gösteriyordu. "Yaz"

(1909) adlı uzun öyküsünde yeni tip devrimci bir köylünün doğuşu, "Okurov Kenti" (1909)

ve "Matyev Kojemyakin'in Yaşamı" (1910-1911) adlı uzun öykülerindeyse taşra Rusyası'nın

küçük burjuva çevreleri anlatılıyordu. "Rus Öyküleri" (1912-1917) adı altında topladığı

taşlamalarında, dekadantların mezarlık edebiyatıyla, gericilikleri ve şovenistlikleriyle

alay ediyordu.

Rusya'ya dönüş: "İtalya Öyküleri", "Çocukluğum", "Ekmeğimi Kazanırken"

Gorki 1913 yılı sonunda genel aftan yararlanarak Rusya'ya döndü. Bu sırada yazdığı

"İtalya Öyküleri"ni (1911-1913), daha sonra, 1913-1916 yıllarında, "Çocukluğum" ve

"Ekmeğimi Kazanırken" adlı otobiyografik yapıtlarını yayınladı. Bu yapıtlarda, en aşağı

tabakalardan gelerek, kültür, yaratıcılık ve özgürlük için savaşın doruklarına yükselen bir

insanın serüvenleri büyük bir içtenlikle anlatılmaktaydı.

1917 Devrimi ve Gorki:

Hastalık, yeni yolculuklar ve "Benim Üniversitelerim"

Gorki 1917 Devrimi'nden sonra sosyalist kültürün kuruluşunda öncü bir rol oynadı. 1918-

1919 yıllarında ilk işçi-köylü üniversitesinin kurulmasına, Petrograd'da büyük bir

dramatik tiyatronun açılmasına emeği geçti. (Bugün bu büyük tiyatro Gorki adını

taşımaktadır.) "Dünya Edebiyatından Çeviriler" yayınını örgütledi. Birçok yeni yayının

örgütlenmesine öncülük etti. Yerli, yabancı aydınlarla yazışarak onları Rusya'daki

sosyalist devrimi ve yeni sosyalist kültürün kuruluşunu desteklemeye çağırdı. 1921

yazında (ilk gençliğinde bir bunalım sırasında göğsüne sıktığı kurşunun sonucu olarak)

tüberküloz nöbeti yenilendi. Tedavi için yurt dışına çıktı. 1921-1924 yılları arasında

Almanya, Çekoslovakya kaplıcalarında yaşadı. 1924'te İtalya'ya geçerek bu

kez Sorrento'ya yerleşti. Yurt dışındayken de burjuva ideolojisiyle mücadele etti. Beyaz

göçmenlerin karşı devrimci çabalarını kınadı. Ekim Devrimi'nin başarılarını savundu.

1922'de otobiyografik üçlüsünün sonuncu kitabı olan "Benim

Üniversitelerim"! yazdı. Edebi portreler, "Artamonovlar"

Gorki'nin yaratıcılığında edebi portreciliğin başlı başına bir yeri vardır. L.N. Tolstoy'un

(1919) portresiyle başladı bu işe, sonra Çehov'u, Korolenko'yu, Garin Mihalyovski'yi

yazdı. Bunu devrimci eylem adamlarının; Skvortsov, Krasin, Kamo ve Lenin'in (1924-1931)

portreleri izledi. 1925'te yazdığı "Artamonovlar" adlı romanındaysa, 1861 reformundan

Ekim Devrimi'ne kadar uzanan tarihsel bir kesit içinde "Artamonov" ailesinin yaşamı

anlatılıyor, böylece bir burjuva ailesinin üç kuşak boyunca tarihi verilmiş oluyor, bunlara

karşı yine üç kuşak boyunca dokumacı Morozov ailesi konuyordu.

Yeniden Rusya'ya dönüş,

"Klim Samgin'in Yaşamı", zirve ve ölüm

Gorki 1928 ve 1929 yıllarında Rusya'ya gelerek geziler yaptı. Bu gezilerden edindiği

izlenimleri "Sovyetler Birliği'nden Notlar" (1929) adlı kitabında toplandı. 1931 yılında

Rusya'ya temelli döndü. Birçok dergi ve kitap yayınını denetledi. I. Sovyet Yazarları

Kurultayı'nı örgütledi (1924). "Yegor Bulıçov ve Ötekiler" (1932) ile "Dostigayev ve

Ötekiler" (1933) adlı oyunlarını yazdı. Gorki, sanatsal yaratıcılığının zirvesineyse "Klim

Samgin'in Yaşamı" adlı romanıyla ulaştı. Bu epik romana daha 1925'lerde başlamış, son

günlerine kadar üzerinde çalışmıştı. Romanda, sosyalist devrim öncesi Rus yaşamının kırk

yılı yansıtılıyordu. Lunaçarski'nin sözleriyle, "çağın hareketli bir panoramasıydı" bu.

Gorki, temele çağın keskin ideolojik-sosyal mücadelesini aldığı "Klim Samgin'in

Yaşamı"nda narodnikliği, dekadantlığı, legal marksistleri, liberal aydınları, dönek

devrimcileri şiddetle eleştiriyor, emperyalistlerin vahşi ideolojisinin maskesini

indiriyordu. Gorki aynı yıllarda önde gelen bir eleştirmen ve gazeteci olarak da

çalışmalarını sürdürmekteydi. Makalelerinde, felsefe, sosyal-ahlak, politika ve tarihedebiyat

sorunlarını organik bir bütünlük içinde ortaya koyuyordu. 1936'da, edebiyat

yaratıcılığının ve devrimci kavganın zirvesine çıkmış olarak öldü. Moskova'da, Kızıl

Meydan'a gömüldü. Çağın bir başka büyük yazarı, Romain Rolland, şöyle dedi Gorki'nin

arkasından: "Çağın dünya kültürünü ve devrimi böylesine görkemli bir biçimde

kaynaştırmak Gorki dışında hiç kimseye hiçbir zaman kısmet olmadı..."

Ataol Behramoğlu

YOL ARKADAŞIM öyküler

M AKAR ÇUDRA

Kıyıya çarpan dalgaların şıpırtısından ve kıyı çalılarının hışırtısından doğan düşündürücü

ezgiyi bozkıra yayarak, nemli soğuk bir rüzgâr esiyordu denizden. Kimi zaman hızlanarak,

taşıyıp getirdiği buruşuk, sarı yapraklan ateşe fırlatıyor; çevremizi kuşatan güz gecesinin

sisi titriyor ve ürkerek geriye çekilip, bir an için, solda sınırsız bozkırı, sağda sonsuz

denizi, tam karşımda da elli adım ötemize konmuş olan obasının atlarını bekleyen yaşlı

çingene Makar Çudra'nın görüntüsünü açığa çıkarıyordu.

Yaşlı çingene, yakası açık gocuğunun çıplak bıraktığı kıllı göğsüne acımasızca çarpan soğuk

rüzgâr dalgalarına aldırış etmeden; yüzü bana dönük, güzel, güçlü bir tavırla yarı uzanmış,

kocaman çubuğunu düzenle çekiyor, ağzından ve burnundan koyu duman yığınları salıyor;

başımın üzerinden bozkırın ölüm sessizliği içindeki karanlığında bir yerlere gözlerini

dikmiş, ara vermeden ve rüzgârın keskin vuruşlarından korunmak için herhangi bir

harekette bulunmadan, benimle sohbet ediyordu.

- Demek geziyorsun böyle? Çok güzel! Kendine şanlı bir kader seçmişsin şahinim! Zaten

gerekli olan da budur. Gezip görecek, hayatın tadını çıkaracak, sonra da yatıp

öleceksin... Gerisine kulak asma!

Onun bu görüşüne karşı ileri sürdüğüm düşünceleri kuşkuyla dinleyerek:

- Hayat ha? Başka insanlar ha? diye sürdürdü sözlerini. Hele hele! Sana ne bunlardan?

Senin kendi hayatın yok mu? Başka insanlar sensiz yaşıyorlar ve sensiz yaşayacaklar.

Yoksa birbirlerine gerekli olduğunu mu sanıyorsun? Sen ne ekmeksin, ne de değnek,

kimsenin sana ihtiyacı yoktur.

- Öğrenmek ve öğretmek ha? İnsanlara nasıl mutlu olacaklarını öğretebilir misin

bakalım? Hayır şahinim, öğretemezsin. Saçını sakalını ağart da, öğretmek sözünü sonra al

ağzına. Ne öğretebileceğini sanıyorsun? Herkes kendisine gerekli olan şeyi biliyor. Akıllı

olanlar her şeyi elde eder, aptalların eline zırnık bile geçmez, herkes öğrenmesi gerekli

olan şeyi kendi kendine öğrenir...

- Çok gülünç varlıklar şu senin insanların. İç içe girmişler, birbirlerini eziyorlar. Oysa,

bak, dünya ne kadar geniş. (Eliyle bozkırı gösterdi.) Herkes çalışıyor. Niçin? Kimin

yararına? Kimse bilmiyor. Çift süren bir insan gördüğüm zaman, gücünü ter damlaları

halinde toprağa akıttığını, sonra da aynı toprağın içinde çürüyeceğini düşünürüm. Zavallı

adam! Ondan hiçbir iz kalmayacak geriye. Dünyayı tarlasından ibaret sanarak, doğduğu

gibi, boş bir kafayla ölüp gidecek.

- Peki, niçin doğdu bu adam? Toprağı kurcalamak ve kendisine bir mezar bile

kazamadan ölmek için... Özgürlük denen şeyden haberi var mıdır? Bozkırın

sonsuzluğu ona ne anlatır? Bu dalga dalga yayılan ezgi onun yüreğine de sevinç salar mı?

Hayır! O bir köle olarak doğdu ve bütün hayatınca köle olarak yaşadı, mesele budur işte!

Ne gelir elinden? Eğer biraz akıllanırsa, kendini asmaktan başka hiçbir şey...

- Beri bak, şu gözlerimin elli sekiz yıldır gördüklerini oturup kâğıda dökecek olsam, senin

o torban gibi bin tanesi almaz. Haydi, gitmediğim bir ülke adı söyle bakayım. Hiç yorulma,

söyleyemezsin. Gördüğüm nice ülkelerin adını bile işitmemişsindir sen. İşte, hayat diye

ben böylesine derim. Durmadan gideceksin. Ne varsa bundadır. Bir yerde uzun süre

kalma. Niye kalasın ki? Geceyle gündüz nasıl birbirlerini kovalayarak dünyanın

çevresinde dolaşıyorlarsa; sen de hayattan soğumamak istiyorsan, düşüncelerini

onun üzerinde toplamaktan kaçın. Hayat üzerine düşünmeye başladın mı, bil ki soğursun

ondan... Her zaman böyle olur bu. Zamanında benim başıma da geldi. Hele hele! Benim

başıma da geldi şahinim.

- Galiçina'da, hapishanedeydim. Can sıkıntısından, "Ben niçin yaşıyorum?" diye

düşünmeye başladım. Hapishane çok sıkıcıdır şahinim, of, öyle sıkıcıdır ki! Aldı mı beni bir

keder... Pencereden tarlalara bakarken yüreğimi bir keder alıp başladı mı sıkmaya

kıskaçlarıyla... Niçin yaşadığını kim söyleyebilir? Hiç kimse söyleyemez şahinim!

Kendine bu soruyu sormanın da gereği yoktur. Yaşamaya bak, gerisine kulak asma. Gez,

dolaş, çevrende olup bitenleri gözle, hiçbir zaman kedere kapılmazsın. Ben o zaman az

kalsın kuşağımla kendimi asıyordum... Ya!

-Adamın biriyle konuşuyordum. Sizin Ruslardan, sert bir adam. Ona kalırsa, gönlünün

dilediği gibi değil de, Tanrı'nın buyurduğu gibi yaşamalıymış. Tanrı'ya yakarırsan,

dilediğin her şeyi verirmiş sana. Oysa kendisi delik-deşik, yırtık-pırtık giysiler içindeydi.

Dedim ki; "Sana yeni giysiler vermesi için Tanrı'ya yakarsana!" Kızdı, sövüp sayarak

kovdu beni. Oysa, az önce insanları bağışlamak, sevmek gerektiğinden söz ediyordu. Eğer

sözlerim ona dokunduysa, beni bağışlasaydı ya. Al işte sana öğretmen! Başkalarına az

yemek gerektiğini öğretir, kendileri günde on öğün

tıkınırlar.

Ateşe tükürdü, çubuğunu yeniden doldurarak sustu. Rüzgâr hazin ve kısık bir

uğultuyla esiyordu. Karanlıkta atlar kişniyor, tatlı, tutkulu bir Ukrayna şarkısı akıp

geliyordu obadan. Makar'ın dilber kızı Nonka söylüyordu bu şarkıyı. Onun göğüsten

gelen gür kesini tanıyordum artık. "Merhaba" derken ya da şarkı söylerken, yani her

zaman bir tuhaf, hoşnutsuz, tiz bir çınlayışı vardı bu sesin. Esmer, donuk yüzünde bir

çariçenin gururu okunur; gölgeli, koyu kahverengi gözleri karşı konulamaz güzelliğinin

bilinciyle, öteki insanlara karşı horgörüyle parlardı.

Makar, çubuğunu uzattı.

- Çek, dedi. Kız güzel söylüyor değil mi? Hele hele! İster miydin böyle bir dilber

sevdalansın sana? İstemezdin ha? Aferin! Kızlara inanma, uzak dur onlardan. Aman

aklından çıkarma bunu. Bir kızla öpüşmek, tütün içmekten daha hoştur elbette. Ama

onu bir kere öptün mü, özgürlüğü yüreğinden sil artık. Seni öyle görünmez bağlarla

kendine bağlar ki, bir daha koparamazsın. Bütün benliğini yitirirsin. Evet! Kendini

kızlardan korumalısın! Öyle de yalancıdırlar ki! Seni dünyada her şeyden daha çok

sevdiğini söyler ya, toplu iğne ucuyla şöyle bir dokun bakalım; dünyayı başına yıkar

alimallah! Bilirim ben onları! He-hey! öyle bir bilirim ki! İster misin, gerçek bir olay

anlatayım sana şahinim? Sen de aklından çıkarma onu. Aklından çıkarmadığın sürece

de, kuş gibi özgür olursun.

Zobar adında genç bir Çingene delikanlısı yaşardı bir zamanlar, Loyko Zobar. Bütün

Macaristan, Çek ülkeleri, Slavya, uzun sözün kısası, şu denizin çevresinde yaşayan

kim varsa tanırdı onu; öyle yiğit bir delikanlıydı işte! O ülkelerde hangi köye gidersen

git, Loyko'yu öldürmeye yeminli birkaç adama raslardın. Fakat o yine de yaşayıp

giderdi. Eğer hoşuna giden bir at görmüşse, sen o atın bekçiliği için bir alay asker

gönder istersen, fark etmez, Zobar mutlaka boy gösterirdi o atın üstünde! He-hey!

Sanki kimseden korkusu mu vardı onun? Şeytan bütün takım taklavatıyla birlikte

karşısına çıksa, diyelim ki bıçağını çekmeye fırsat bulamadı, herhalde küfürü basar,

şeytanların suratlarının ortasına yapıştırırdı tekmeyi. Evet, tam tamına böyle olurdu

işte!

Onu tanımayan ya da öykülerini işitmeyen Çingene obası yoktu. Aklı fikri atlardaydı

Loyko Zobar'ın. Ama çok uzun sürmezdi hevesi. Biraz bindikten sonra hayvanı satar,

parayı da sağa sola dağıtırdı. Kimseden gizlisi saklısı yoktu. Eğer sana gerekliyse, git

yüreğini iste. Kendi elleriyle koparır, verirdi. Yeter ki, sen hoşnut ol! İşte böyle bir

delikanlıydı o, şahinim!

Bizim oba o sıralarda, bundan on yıl kadar önce Bukovina taraflarında göçteydi. Bir

gün, -bir ilkbahar gecesi-, ben, Koşuta'ya karşı savaşan asker Danilo, yaşlı Nur,

Danilo'nun kızı Radda ve tüm oba halkı bir arada oturuyorduk.

Benim Nonka'yı biliyorsun değil mi? Çariçe gibi kızdır! Ama Radda'nın yanında o bir

hiçtir, sözü bile edilmez! Radda'nın güzelliğini sözcüklerle anlatamazsın. Bu güzelliği

belki bir keman dile getirebilirdi. Ama o kemanı çalmaya da adam gerek...

Çok yiğidin yüreğini kuruttu bu Radda, o-hoo, pek çok yiğidin. Moravya'da, saçları

perçem perçem yaşlı bir derebeyi taş kesildi onu görünce. Atının üzerinde, sıtma

tutmuş gibi titreye titreye baka kaldı. Çok yakışıklı bir adamdı. Şeytan, bayramlıklarını

giyinse o kadar yakışıklı olabilirdi ancak. Kaftanı altın sırmalarla kaplıydı. Böğründeki

kılıç; şimşek gibi parlıyor, atı eşiniyor, kılıcını baştan başa kaplayan değerli taşlar ışıl

ışıl ışıldıyordu. Şapkasına da gök parçası gibi mavi bir kadife takılıydı... Böylesine

görkemli bir derebeyiydi işte! Radda'ya baktı baktı da:

"- Hey, kız! dedi. Bir öpücük ver, bir kese altın al!"

Radda arkasını donuverdi.

"- Eğer incittiysem, bağışla beni, hiç değilse tatlı bakışını esirgeme..."

Yaşlı derebeyi o saat yelkenleri suya indirmişti. Kuşağından bir kese altın çıkarıp

Radda'nın ayaklarının dibine fırlattı. Kocaman bir altın kesesiydi bu, kardeş! Fakat kız,

sanki kazara çarpıyormuş gibi, keseyi ayağının ucuyla çamura itivermesin mi! Haydi

bakalım!..

Derebeyi:

"-Alacağın olsun kız!" diye ah etti, atını kamçıladı, bir toz bulutu içinde gözden yitti.

Ertesi gün yeniden çıkıp geldi. Obaya doğru gök gürültüsü bir sesle:

"- Kimdir o kızın babası?" diye gürledi.

Danilo çıktı.

"- Kızını bana sat, ne istersen vereyim!"

Danilo ona şöyle dedi:

"- Domuzlarından vicdanlarına kadar her şeylerini Leh beyleri satar sadece. Ben

Koşuto'ya karşı savaşmış adamım, ticaretten anlamam!"

Yaşlı derebeyi öfkeden kıpkırmızı kesildi, tam kılıcına davranmak üzereydi ki,

bizimkilerden biri atın kulağına bir köz parçası değdirince hayvan üzerindeki biniciyle

birlikte tozu dumana katıp gitti. Biz de toparlanıp yola koyulduk. Birinci gün geçti,

ikinci gün baktık, seninki gelip yetişti!

"- Hey!" diye bağırdı. "Tann'nın ve sizlerin karşısında, vicdanımın temiz olduğuna yemin

ederim. Evlenmek istiyorum onunla. Her şeyimi sizinle paylaşmaya hazırım. Çok

zengin bir adamım ben!"

Yalım yalım yanıyor, rüzgâra tutulmuş deve dikeni gibi, eyerin üzerinde sallanıyordu.

Hepimiz bir kararsızlık içinde kaldık.

Danilo:

"- Haydi bakalım kız! Konuş!" dedi.

Radda bize bakarak:

"- Gönül rızasıyla karga yuvasına giren dişi kartal gördünüz mü siz? diye sordu.

Danilo gülmeye başladı. Biz de onunla birlikte güldük.

"-Aferin kız! İşittin mi bey? Olmadı bu iş! Sen kendine bir güvercin ara en iyisi, o daha

uysaldır."

Yeniden yola koyulduk.

Derebeyi şapkasını başından alıp yere çaldı, atını öyle bir sürdü ki, yer yerinden oynadı

sanırsın. İşte Radda böyle bir dilberdi şahinim!

Evet! Gecelerden bir gece oturmuş, bozkırdan dalga dalga yayılan ezgiyi dinliyorduk. Ne

ezgidir o! Sanki kanımızı tutuşturuyor, bir yerlere çağırıyordu bizi. İçimizde öyle bir

şey yapmak isteği uyanıyordu ki, artık yaşamanın da gereği kalmayacaktı ondan

sonra. Ya da yaşarsan bütün dünyanın çarı olarak yaşayacaktın, şahinim!

Ansızın karanlıklar içinde bir at belirdi. Üzerinde keman çalan bir adamla bize doğru

yaklaştı. Adam ateşin yanında atı durdurdu, çalmayı bıraktı, gülerek bizden yana

baktı.

Danilo sevinçle:

"-He-hey!" diye bağırdı. "Zobar, sen misin? Ta kendisi, Loyko Zobar!"

Bıyıkları neredeyse omuzlarına değiyor, saçlarının kıvrımlarıyla karışıyordu. Gözleri

yıldızlar gibi pırıl pırıldı. Ya gülüşü, hey Tanrım, bir güneşti sanki! Atıyla birlikte sanki

tek bir demir parçasından dövülmüştü. Ateşin kızıllığı içinde kana batmış gibi duruyor,

ak dişlerini göstererek gülümsüyordu. Eğer tek bir söz söylemesinden ya da şu

dünyada benim de yaşadığımı fark etmesinden daha önce onu kendi özüm gibi

sevmediysem gözüm kör olsun!

Dünyada böyle insanlar da vardır şahinim! Gözlerine bir kere bakar, ruhunu tutsak

ederler. Sen de bundan utanç duymadığın gibi, gururlanırsın bile. Olursan, böyle bir

adam ol işte. Böyle adamlar azdır dostum. Fakat iyi ki de azlar. Dünyada iyi şeyler çok

olsaydı, nereden belli olurdu iyilikleri? Uzatmayalım! Öykümüze dönelim!

Radda şöyle dedi:

"- Çok güzel çalıyorsun Loyko! Bu kadar güzel sesli kemanı kim yaptı sana?"

Loyko gülerek:

"- Kendim yaptım," diye karşılık verdi. "Hem de ağaçtan değil, çok sevdiğim bir kızın

göğsünden yaptım onu. Tellerini de kızın yüreğinden kendi ellerimle söküp çıkardım.

Keman hâlâ biraz yalan söylüyor ama, yay kullanmakta ustayımdır ben!"

Kızların başını döndürüp onları kendimize bağlamak için sık sık başvurulan bir

oyundur bu. Ama Loyko yanlış kapı çalmıştı bu kez.

Radda öte yana dönüp esneyerek:

"- Bir de Zobar'ın akıllı, becerikli bir adam olduğunu söylerlerdi" dedi. "Şu insanlar

amma da yalancı oluyor!"

Sonra oradan uzaklaştı.

Loyko, gözleri parlayarak:

"-Vay! Çok keskin dişlerin varmış güzelim!" diye bağırdı.

Atından indi, yanımıza gelerek:

"- Merhaba kardeşler!" dedi. "İşte ben de aranızdayım!"

Danilo:

"- Hoş geldin, safalar getirdin şahinim!" diye karşılık verdi.

Öpüştük, sohbet ettik, sonra yatmaya çekildik... Deliksiz bir uyku çektikten sonra,

sabahleyin bir de baktık Zobar'ın kafası bir çaputla sarılı. Bu da nesi? Uyurken at

tepmişmiş...

Bren, breh, breh! Tabii atın kim olduğunu anlayıp bıyık altından gülmeye başladık. Danilo

da bizimle birlikte gülüyordu. Loyko, Radda'ya layık değil miydi sanki? Layıktı elbette!

Fakat bir kız ne kadar güzel olursa olsun, ruhu sığ ve dardır. İstersen bir batman altın

as boynuna, fark etmez, yine de yaranamazsın. Neyse, uzun sözün kısası, işte böyle

oldu şahinim!

Oralarda yaşayıp gidiyorduk. İşlerimiz fena değildi o sıralar. Zobar da

bizimle

birlikteydi. Arkadaş diye ben öylesine derim işte! Yaşlı bir adam kadar bilgiliydi.

Anlamadığı şey yoktu. Hem Rusça, hem de Macarca okuyup yazması vardı üstelik.

Kimi zaman öyle bir sohbet açardı ki, ömrün boyunca uyanık kalıp dinlemek isterdin!

Hele bir keman çalışı vardı, dünyada onun gibi keman çalan bir başkası daha çıkarsa,

yıldırım çarpsın beni! Yayı tellerin üzerinden bir geçirdi mi yüreğin titrerdi. İkinci

geçirişinde soluğun tutulur, kulak kesilirdin. Gülümseye gülümseye çalardı. Dinlerken,

aynı zamanda hem ağlamak, hem gülmek isteğiyle dolardı için. Bakarsın, acı acı

inleyen birisi senden yardım ister, sanki bir bıçakla yüreğini oyardı. Bakarsın bozkır,

gökyüzüne acıklı masallar anlatırdı. Bakarsın genç bir kız, yiğit bir delikanlının ardı

sıra gözyaşı dökerdi!.. Yiğit delikanlı, bozkıra sevgilisinin adını ünlerdi. Ve ansızın, hey

anam! Bir de bakmışsın, dolu dizgin, capcanlı bir şarkı çınlamaya başlar, sanki gökteki

güneş bile bu şarkının ezgileriyle oynamaya koyulurdu! Ya, işte böyle şahinim!

İnsan bütün varlığıyla o şarkıyı içine sindirir, bütün benliğiyle kölesi olurdu onun. Eğer o

sırada

Loyko "Davranın bıçaklara arkadaşlar! diye bağıracak olsa, hepimiz bıçaklarımızı

çeker,

gözümüzü kırpmadan yürürdük onun gösterdiği yere. İnsanlara istediği her şeyi

yaptırabilirdi.

Hepimiz seviyorduk onu, candan seviyorduk. Sadece Radda hiç yüz vermiyordu

delikanlıya. İş bu kadarla kalsa neyse ne, üstelik bir de alay ediyordu onunla. Zobar'a

çok sataşıyordu kız, domuzuna sataşıyordu! Loyko dişlerini gıcırdatıyor, bıyıklarını

çekiştiriyor, gözleri uçurumlardan daha kara, bakıp duruyordu. Kimi zaman öyle bir

parıltı gelirdi ki onlara, korkardın. Geceleri bozkırın uzaklarına açılır, kemanı sabaha

kadar ağlar, sanki sahibinin ölen özgürlüğü için gözyaşı dökerdi. Bizlerse yattığımız

yerde bu ezgileri dinler, ne yapmamız gerektiğini düşünüp dururduk. Biliyorduk ki,

birbirine doğru yuvarlanan iki kayanın arasında durulmaz, ezilirsin. Böylece günler

geçip gidiyordu.

Bir gün hep birlikte oturmuş, işlerden konuşuyorduk. Canımız sıkıldı. Danilo, Loyko'ya:

"Zobar, bir şarkı söyle de içimiz açılsın!" dedi. Loyko az ötede sırtüstü yatıp

gökyüzüne bakan Radda'ya gözlerini dikti, kemanın tellerine dokundu. Öyle ezgiler

döküldü ki, keman gerçekten de bir kız yüreğinden yapılmıştı sanırsın. Loyko şu

şarkıyı söylemeye başladı:

Hey-hey! Bir ateş yakar bağrımı, Bozkır nasıl da geniştir! Atım rüzgâr kadar hızlı,

Bileğim çelik gibidir.

Radda başını döndürdü, azıcık kalkarak şarkıcının gözlerine bakıp hafifçe gülümsedi.

Loyko şafak gibi alev alev tutuştu.

Hey-hop! Haydi arkadaşım, davran! Sürelim atlarımızı dört nala! Bozkırı kaplamış kara bir

duman, Ama bizi bir şafak bekliyor uzakta!

Hey-hey! Uçarak karşılayalım günü, Dönüp yükselerek havaya! Fakat atlarımızın yelesi

Zarar vermesin güzelim aya!

İşte, buydu söylediği şarkı! Kimse böyle şarkılar söyleyemez şimdi! Fakat Radda süzüle

süzüle: "- Sen bari o kadar yükseklere çıkarmasaydın Loyko, korkarım burnunun üstüne

bir su birikintisine düşersin de, bıyıkların kirlenir!" demez mi!

Loyko azgın bir canavar gibi baktı kıza, fakat hiçbir şey söylemedi. Sabrederek

şarkısına döndü yine:

Hey-hop! Ansızın bir gün doğacak

Sarılıp uyuyacağız senle ben.

Hey-hey! Bir utanç alevi bedenlerimizden

Geçip ikimizi de yakıp kavuracak!

Danilo:

"- Şarkı diye ben buna derim işte!" dedi. "Ömrümde işitmemiştim böylesini. Eğer

yalanım varsa şeytanın tütün çubuğu olayım!"

Yaşlı Nur hem bıyıklarını oynatıyor, hem de omuzlarını titretiyordu. Loyko'nun yiğit

koçaklaması hepimizin kanını kaynatmıştı! Sadece Radda'ydı hoşnut olmayan.

Üzerimize bir kova buzlu su döker gibi:

"- Kartal çığlığına özenen sivrisineğin biri, bir gün tam böyle vızıldıyordu işte!" dedi.

Danilo kızına dönerek:

"- Sen kamçılanmak istiyorsun galiba Radda?" diye çıkıştı.

Zobar şapkasını yere çaldı, yüzü toprak gibi karararak şöyle dedi:

"- Dur Danilo! Kızgın katıra çelik gem gerek! Kızını bana karılığa ver!"

Danilo:

"-Amma da laf!" diye gülümsedi. "Alabilirsen al, senin olsun!"

Loyko:

"- Pekâlâ!" dedi ve Radda'ya şunları söyledi:

"- Bana bak kız, o kadar böbürlenme! Senin gibi çok kız gördüm ben, hey anam, çok kız

gördüm! Fakat hiçbiri senin kadar sarsmadı yüreğimi. Eh, Radda, ruhumu tutsak ettin!

Ne yapalım? Başa gelen çekilir! Üstüne binip kendinden kaçabileceğin bir at yok!...

Tann'nın, kendi vicdanımın, babanın ve bütün burada bulunanların önünde, bana

varmanı istiyorum. Fakat, sakın bana gem vurmaya kalkışma. Ben özgür bir adamım,

gönlümün dilediği gibi yaşamak isterim!"

Sonra dişleri sıkılmış, gözleri çakmak çakmak, Radda'ya doğru yürüdü. Elini kıza uzattı.

Eh, bozkır atı Radda'ya da gem vuruldu diye düşünüyorduk ki, delikanlının, kollan

havada sallanarak küt diye ensesi üstüne yere yuvarlandığını görmemiz bir oldu!..

Bu ne iştir? Loyko'nun yüreğine bir kurşun değmişti sanki. Radda onun ayaklarına bir

kamçı dolamış, sonra da kendine doğru çekmişti. Loyko'nun düşmesinin nedeni

buydu.

Kız yeniden uzanmış, kımıldamadan, sessizce gülümsüyordu. Loyko yere oturmuş,

sanki çatlayacağından korkuyormuşçasına, başını ellerinin arasına almış,

sıkıştırıyordu. Sonra sessizce kalktı, kimsenin yüzüne bakmadan bozkırın içerlerine

doğru yürüyüp gitti. Nur bana: "Onun peşinden git!" diye fısıldadı. Ben de gecenin

karanlığında, Loyko'nun peşi sıra sessizce bozkıra süzüldüm. Evet, işte böyle oldu

şahinim!

Makar çubuğundaki külleri silkti, yeniden tütün doldurmaya başladı. Ben kaputuma

daha sıkı sarındım, yere uzanıp onun güneşten ve rüzgârdan kararmış yaşlı yüzüne

bakmaya koyuldum. Başını sert, keskin bir hareketle sallayarak kendi kendine bir

şeyler mırıldandı. Ağarmış bıyıkları kımıldadı, rüzgâr saçlarını savurdu. Üzerine

yıldırım düşmüş yaşlı bir meşeyi andırıyordu. Fakat yine de güçlü, sağlam ve

mağrurdu. Deniz, eskisi gibi kıyıyla fısıldaşıyor, rüzgâr yine onun hışırtısını bozkıra

yayıyordu. Nonka şarkı söylemiyordu artık. Fakat gökyüzünde toplanan bulutlar, güz

gecesini daha da karartmışlardı.

Loyko başını öne eğmiş, kollarını kamçı gibi sarkıtmış, ağır adımlarla yürüyordu. Dere

kıyısına varınca bir taşın üzerine oturdu, derin bir ah çekti. Merhametten yüreğim

parça parça oldu. Ama yine de yanına varamadım. Acı karşısında sözün ne değeri

var? Öyle değil mi? Ya! Bir saat, iki saat, üç saat geçti. O kımıldamadan, öylece

oturuyordu.

Ben de az ötede uzanmıştım. Aydınlık bir geceydi. Ay, bozkırı gümüş ışıklarına boğuyor,

uzaklar kolayca görülüyordu.

Ansızın Radda'nın obadan bize doğru hızlı hızlı geldiğini gördüm.

İçim sevinçle doldu. "Yaşasın!" diye düşündüm. "Aslan kızdır şu Radda!"

Delikanlıya doğru yaklaştı. Loyko hâlâ bir şeyin farkında değildi. Elini onun omuzuna

koydu. Loyko titredi, ellerini gevşeterek başını kaldırdı ve sıçramasıyla bıçağına

davranması bir oldu. Vay! Baktım, boğazlayacak kızı! Hemen obaya seslenip

Loyko'nun üzerine atılmak üzereydim ki, Radda'nın sesini işittim:

"- Bırak onu! Kafanı parçalarım yoksa!"

Bir de baktım, Radda elinde bir tabanca tutuyor, namlusunu da Zobar'ın alnına

doğrultmuş! Vay şeytanın kızı! Eh, şimdi güçleri eşit, bakalım bundan sonra ne olacak

diye düşündüm.

Radda tabancayı kuşağına sokarak:

"- Dinle!" dedi. "Buraya seni öldürmeye değil, uzlaşmaya geldim, bırak o bıçağı!"

Delikanlı bıçağı yere attı, asık bir yüzle kızın gözlerine bakmaya başladı. Görülecek

şeydi bu kardeş! İki insan karşı karşıya durmuş, canavarlar gibi birbirlerine bakıyorlar.

İkisi de öylesine iyi, öylesine yiğit kişiler. Parlak ay, bir de ben, onlara bakıyoruz.

Radda:

"- Dinle beni Loyko," dedi. "Seni seviyorum ben!"

Öteki elleriyle ayakları bağlıymışçasına, sadece omuzlarını oynattı.

"- Çok yiğit gördüm. Ama sen yiğitlikte de, güzellikte de hepsinden üstünsün.

Hangisine bir göz kırpsam bıyıklarını keser, istesem hepsi ayaklarıma kapanırdı. Fakat

ne anlamı var bunun? Hiçbiri gerçekten yiğit değildi. Hepsi de sünepe gibi olacaktı

karşımda. Dünyada yiğit çingeneler çok azaldı Loyko, çok azaldı! Şimdiye kadar

kimseyi sevmedim, fakat seni seviyorum. Ama özgürlüğü de severim ben! Özgürlüğü

senden daha çok seviyorum Loyko! Ben sensiz yaşayamam, sen de bensiz

yaşayamazsın. İşte bu yüzden, bütün benliğinle benim olmanı istiyorum. İşitiyor

musun?"

Delikanlı gülümsedi:

"- İşitiyorum! Sözlerin yüreğime sevinç veriyor! Devam et!"

"- Bir şey daha var Loyko. İstediğin kadar kaçamak yap, nasıl olsa yeneceğim seni,

benim olacaksın. Öyleyse boş yere zaman yitirme. Öpüşlerim, okşayışlarım seni

bekliyor... Seni öyle bir öpeceğim ki Loyko!.. Öpüşlerim vahşi hayatını unutturacak

sana... Ve yiğit Çingenelerin öylesine hoşlandıkları canlı şarkıların bozkırda

çınlamayacak artık... Bana, Radda'ya aşk şarkıları, tatlı şarkılar söyleyeceksin...

Öyleyse zaman yitirme boş yere. Demem o ki, genç bir oğlanın yaşlı yoldaşına boyun

eğmesi gibi, yarın bana boyun eğeceksin. Bütün obanın önünde ayaklarıma kapanıp

sağ elimi öpmeni istiyorum. İşte o zaman senin karın olacağım."

Bak sen iblisin kızının istediğine! İşitilmiş şey değildi bu! Yaşlılar, çok eskiden

Karadağlılarda böyle bir âdetin bulunduğundan söz ederlerdi ya, Çingeneler arasında

hiçbir zaman böyle bir şey olmamıştı! Haydi bakalım, bundan daha gülünç bir şey

bulabilir misin şahinim? Bir yıl kafa patlatsan, bulamazsın!

Loyko sarsıldı; göğsünden yaralanmışçasına öyle bir haykırdı ki, bütün bozkır çınladı.

Radda titredi, fakat hemen toparlandı.

"- Haydi, yarına kadar hoşça kal, fakat yarın sana emrettiğim şeyi yapacaksın. Tamam

mı Loyko?"

Zobar:

"-Tamam!" diye inledi. "Yapacağım!" ve ellerini kıza uzattı.

Radda delikanlıya bakmadı bile. Zobar, rüzgârın biçtiği bir ağaç gibi sendeledi; yarı

hıçkırarak, yarı gülerek yere kapaklandı.

Lanet olası Radda, delikanlıyı böylesine yiyip bitirmişti işte. Onu güçlükle kendine

getirebildim.

Tüh! Hangi şeytan ister insanların acı çekmesini? İnsan yüreğinin acıdan yırtıla yırtıla

inlediğini işitmekten kim hoşlanır? İşin yoksa, düşün artık!...

Obaya döndüm, olup bitenleri yaşlılara anlattım. Düşünüldü, işin nereye varacağını

beklemeye karar verildi. Sonra ne oldu bak: Akşamüstü hepimiz ateşin çevresinde

toplandığımızda Loyko da geldi. Bir gece içinde korkunç kötülemiş, zayıflamıştı. Çökük

gözlerini yere indirdi, kimsenin yüzüne bakmadan şunları söyledi:

"- Bakın ne oldu arkadaşlar: Bu gece yüreğimi gözledim; eski, özgür hayatıma yer

bulamadım onda... Orada sadece Radda yaşıyor, hepsi bu! İşte o, güzel Radda, bir

çariçe gibi gülümsüyordu! Özgürlüğünü benden daha çok seviyormuş. Bense onu

özgürlüğümden daha çok seviyorum. Ona varasıya kadar, bir şahinin ördeklerle

oynaması gibi kızlarla oynayan yiğit Loyko Zobar'ın onun güzelliği karşısında nasıl

boyun eğdiğini göresiniz diye emrettiği üzere hepinizin önünde Radda'nın ayaklarına

kapanmaya karar verdim. Sonra benim karım olacak, beni öylesine sevip okşayacak

ki, içimden sizlere şarkı söylemek gelmeyecek artık. Yok olan özgürlüğüme

yanmayacağım! Öyle değil mi Radda?"

Delikanlı gözlerini kaldırarak kuşkuyla Radda'ya baktı. Kız hiçbir şey söylemeden başını

sertçe salladı, eliyle ayaklarını gösterdi. Bizler, taş kesilmişçesine bakıyorduk. Hattâ,

Loyko Zobar'ın -bu kız Radda bile olsa- bir kızın ayaklarına kapandığını görmemek için

çekip bir yerlere gitmek istiyorduk. Yürekler acısı bir şeydi bu.

Radda:

"- Haydi!" diye bağırdı Zobar'a.

Delikanlı:

"- Dur bakalım, acele etme, istediğin olacak. Bıkacaksın hattâ..." diyerek güldü. Sanki

gülmedi de, bir çelik çınladı sanırsın. Sonra bize dönerek:

"- İşte her şey tamam arkadaşlar!" dedi. "Ne kalıyor geriye? Radda'nın yüreği bana

söylediği gibi sağlam mı gerçekten? Geriye bunu denemek kalıyor sadece. Kusura

bakmayın kardeşler, ben de bunu deneyeceğim şimdi!"

Biz daha onun ne demek istediğini anlayamadan, Radda'nın yerde yattığını görmemiz bir

oldu. Zobar'ın sapına kadar saplanmış eğri bıçağı göğsünde sallanıyordu. Donakaldık.

Radda bıçağı çekip çıkardı, bir yana fırlattı, kara saçlarının bir tutamını göğsüne

bastırdı ve gülümseyerek; gür, açık bir sesle:

"- Elveda Loyko! Böyle yapacağını biliyordum!..." dedi ve öldü...

Görüyor musun kızı şahinim? Yalanım varsa Allah belamı versin! Böylesine iblis bir kızdı!

Loyko bozkıra dönerek:

"- İHe-hey! Şimdi ayaklarına kapanabilirim işte gururlu kraliçe!" diye haykırdı. Yere atıldı

ve dudaklarını ölü Radda'nın ayaklarına bastırarak öylece kaldı. Bizler şapkalarımızı

çıkarmış, sessizce duruyorduk.

Böyle bir durumda ne yaparsın şahinim? Haydi bakalım! Nur, "Bağlayalım onu..." diyecek

oldu, fakat hiçbirimizin Loyko Zobar'ı bağlamaya kalkmayacağını, içimizin böyle bir

şey götürmeyeceğini o da biliyordu. Elini sallayarak bir kıyıya çekildi. Danilo,

Radda'nın bir yana fırlattığı bıçağı yerden aldı, ağarmış bıyıklarını oynatarak uzun

uzun baktı ona. Üzerinde Radda'nın kanı kurumamıştı daha. İnadına eğri, inadına sivri

bir bıçaktı bu. Sonra Zobar'a yaklaştı, bıçağı onun sırtına, tam kalbinin hizasına

sapladı. Eski asker Danilo, Radda'nın babasıydı ne de olsa!

Loyko, Danilo'ya dönerek; açık, anlaşılır bir sesle:

"- Bak hele!" dedi ve Radda'ya yetişmeye gitti.

öylece bakakaldık. Radda elindeki bir tutam saçı göğsüne bastırmış, açık gözleri mavi

gökyüzüne dikili, yatıyordu. Onun ayaklarının ucunda da yiğit Loyko Zobar

uzanıyordu. Perçemleri dağılmış, yüzü görünmez olmuştu.

Derin bir düşünceye dalmıştık hepimiz. Yaşlı Danilo'nun bıyıkları titriyordu. Gür kaşlarını

çatmış, gözlerini gökyüzüne dikmiş, bir şey söylemeden öylece duruyordu. Akbaba

gibi apak bir adam olan Nur, yüzükoyun yere uzanmış, zayıf omuzları sarsıla sarsıla

ağlıyordu.

Ağlanacak şeydi bu şahinim!

-... Gidiyorsan dosdoğru kendi yolundan git, bir yana sapayım deme. Hayat dediğin

budur işte, gerisine kulak asma!...

Makar sustu. Çubuğunu tütün kesesine yerleştirerek gocuğunun önünü örttü. Damla

damla bir yağmur serpiştirmeye, rüzgâr şiddetlenmeye başlamıştı. Deniz boğuk,

kızgın bir sesle gürlüyordu. Atlar, birbiri arkasına, sönmekte olan ateşe yaklaşıyor; iri,

akıllı gözleriyle bizi inceleyerek sessiz bir halka halinde çevremizde toplanıyorlardı.

Makar onlara okşayıcı bir sesle:

"- Hop, hop, hey!" diye ünledi. Sonra kuzgun renkli sevgili atının boynuna eliyle vurdu,

bana

dönerek "Uyuyalım artık" dedi ve gocuğunu başına çekip toprağa uzanarak sessizliğe

gömüldü.

Ben uyuyamıyordum. Gözlerimi bozkırın karanlığına dikmiştim. Orada, havada,

Radda'nın bir çariçe kadar güzel ve mağrur görüntüsü yüzüyordu. Elindeki bir tutam

saçı göğsündeki yaraya bastırmıştı. Esmer, ince parmaklarının arasından damla

damla akan kan, ateş kızıllığında yaldızcıklar gibi toprağa dökülüyordu.

Yiğit Loyko Zobar'ın görüntüsü de onun peşi sıra akıp gidiyordu. Gür, kara perçemleri

yüzüne dökülmüştü. Onların altından da soğuk, iri gözyaşı damlaları birbiri arkasına

yuvarlanıyordu...

Yağmur şiddetleniyor; deniz, eski asker Danilo'nun kızı Radda'yla yiğit Loyko Zobar'a,

bu güzel ve mağrur Çingene çiftine karanlık, görkemli bir ağıt yakıyordu.

Onlar gecenin karanlığında, sessizce, yavaş yavaş koşuyorlar, yakışıklı Loyko mağrur

Radda'ya bir türlü yetişemiyordu.

1892

YEMELYAN PİLYAY

- Tuza gitmekten başka çare kalmadı! Bu iş bize çok tuzluya oturacak ya, hiç yolu yok

kardeşçik. Bu gidişle açlıktan kuyruğu titreteceğiz yoksa.

Arkadaşım Yemelyan Pilyay bunu söyleyip elini tütün kesesine attı, sabahtan beri belki

onuncu kez çıkarıp baktı. Onun tıpkı dünkü gibi bomboş olduğuna aklı kesince içini çekti,

tükürdü, sırtüstü uzandı. Kızgın bir güneşle aydınlanan bulutsuz göğe bakarak ıslık

çalmaya koyuldu.

Odesa'dan üç verst ötede, deniz kıyısında bir kumsala uzanmış, aç karnına yatıyorduk.

Ne kadar aradıysak iş bulamamıştık orada. Yemelyan, başını bozkıra, ayaklarını denize

vererek uzanmıştı. Kıyıya doğru birbiri arkasına koşup gelen dalgalar, onun çıplak ve kirli

ayaklarını yumuşak bir hışırtıyla yakıyor; arkadaşım güneşten kamaşan gözlerini

kırpıştırarak kâh bir kedi gibi geriniyor, kâh vücudunu denize doğru biraz daha

kaydırıyordu. O zaman dalgalar neredeyse omuz başlarına kadar çıkıyor, bu da pek

hoşuna gidiyordu onun.

Ben limandan yana bakıyordum. Mavi, yoğun bir duman tabakasıyla örtülü direkler yığını

görünüyor; çapa zincirlerinin boğuk şangırtıları, lokomotiflerin çığlıkları bize kadar

ulaşıyordu. Orada, karnımızı doyurma konusunda sönüp giden umudumuzu canlandıracak

bir şey göremeyip ayağa kalktım; Yemelyan'a:

- Davran öyleyse! dedim. Tuzlaya gidiyoruz. Yemelyan, gözlerini gökyüzünden ayırmadan:

- İyi ya, git!., dedi. Bakalım üstesinden gelebilecek misin bu işin?

- Orada belli olur.

O, parmağını bile kıpırdatmadan:

- Demek gidiyoruz ha? diye söylendi.

- Gidiyoruz dedik ya!

- Pekâlâ! Ne yapalım? İştir... gideceğiz... Yerin dibine batası Odesa da burada, olduğu

yerde kalacak! Şeytanlar götürsün onu!.. Liman kentiymiş!.. Hıh!.. Allah belasını versin!..

- İyi, iyi... Anladık... Kalk da gidelim. Sövüp saymakla karnımız doymaz.

- Nereye gidiyoruz? Tuzlaya mı? Peki... gideriz... Fakat orada da elimize bir

şey geçmeyeceğini unutma kardeşçik...

- "Gidelim" diyen sendin.

- İyi ya... Sözümü geri alacak değilim... Ama yine de elimize bir şey geçmeyecek!...

- Niye?

- Niye ha?.. Orada bizi dört gözle beklediklerini, varır varmaz: "Hoş gelip safalar

getirdiniz Yemelyan ve Maksim efendiler; eşek sudan gelinceye kadar çalışın ve

paracıklarımızı alın!..." diyeceklerini mi sanıyorsun? Yok azizim... Hiç öyle olmayacak! Şu

anda her ikimiz de derilerimizin sahibiyiz; bunu unutma!...

-Anladık... Uzun etme... Kalk da gidelim artık...

- Dur bakalım!... Orada ne olacak biliyor musun? Dosdoğru tuzla müdürünün karşısına

çıkacak, son derece saygılı bir tavırla: "Sayın soyguncu, merhametli kan içici!"

diyeceğiz. "Derilerimizi işkembenize sunmaya geldik! Altmış kapik karşılığında onları

yirmi dört saat yüzmek lütfunda bulunmaz mısınız?" Eh... Belki o zaman işe alırlar bizi...

- İnceldiği yerden kopsun... Hadi, davran da gidelim... Akşam üstü dalyana uğrar, ağların

ayıklanmasına yardım ederiz. Bakarsın akşam yemeğini çıkarırız böylece. -Akşam yemeği

ha? Bak bu olabilir! Balıkçılar yiğit insanlardır. Doyururlar bizi. İyi ya... gidelim öyleyse...

Fakat elimize bir şey geçmeyeceğini de aklından çıkarma kardeşçik. Bu hafta işimiz hep

ters gitti. Düzeleceği de yok...

Sırılsıklam bir halde kalktı; silkindi. İki un çuvalının birbirine eklenmesiyle yapılmış

pantolonunun ceplerini araştırdı; bomboş çıkan ellerini yüzüne yaklaştırarak ağlamaklı bir

sesle:

- Zırnık bile yok!., dedi. Dört gündür arıyorum; hiçbir şey çıkmıyor! İşler pek kötü

kardeşçik!..

Ara sıra laflaşarak kıyı boyunca yürümeye başladık. Ayaklarımız küçük deniz

hayvanlarının kabuklarıyla kaplı yumuşak kumsala batıp çıkıyor, dalgalar uyumla

hışırdıyordu. Denizin taşıyıp getirdiği ağdalaşmış denizanalarına; şişmiş, kararmış ağaç

parçalarına ve küçük balıklara raslıyorduk kimi zaman... Serin, taze bir meltem denizden

bozkıra doğru esiyor, kumları tozutarak uzaklaşıyordu. Neşeli bir adam olan Yemelyan

bugün sıkıntılıydı. Onu eğlendirmek için:

- Yemelyan, bir şeyler anlatsana! dedim.

- Anlatırdım anlatmasına ya, insanın midesi boş olunca dili de dönmüyor kardeş! Şu

dünyada çeşit çeşit insana raslarsın; ama midesi olmayana raslayamazsın! İnsanın midesi

doldu mu, ruhu da canlanır! Her şeyin başı midedir...

Sustu. Sonra:

- Eh, kardeşçik... diye sözlerini sürdürdü. Şimdi şu deniz bin ruble fırlatıverseydi bana!

Hey anam be! Hemen bir meyhane açardım. Seni yanıma yamak alır, kendime de tezgahın

arkasında bir döşek serdirip bir şarap fıçısını hortumla ağzıma bağlatırdım. Canım biraz

neşelenmek istedi miydi, "Hey Maksim!" diye bağırırdım, "Aç şu musluğu" Lık-lıklık...

İç babam içerdim... Oğlum Yemelyan, yutkun bakalım... Ne hoş olurdu be!.. Köylü

milletine, o toprak sahiplerine de bilirdim yapacağımı... Soyup soğana çevirir, derilerini

yüzer yüzer de içine saman teperdim!.. "Yemelyan Pavlıç! Veresiye bir kadehçik içsem!.."

"Ha?.. Ne dedin?.. Veresiye mi?.. Veresiyemiz yok arkadaş!.." "Yemelyan Pavlıç!.. Acı

bana!.." "Peki, önce biraz terle de bir düşüneyim; sonra bir kadehçik veririm belki..." Hah!

Hah! Hah! Bilirdim o şeytanlara yapacağımı...

- Bu kadar merhametsiz olmanın sebebi ne? Görmüyor musun, köylü de aç!..

- Ne? Köylü de aç, öyle mi? Peki, ben aç değil miyim? Ha?.. Kardeşçik... Doğdum doğalı

açım ben... Hem de hiçbir kanun maddesi söz etmez bundan... Ya!.. Köylü açmış...

Niçin? Kıtlıktan mı? Kıtlık onun kendi kafasında!.. Tarladaki kıtlık sonra gelir, anladın

mı?.. Niçin yabancı ülkelerde kıtlık olmuyor? Çünkü ordaki insanların kafası ense

kaşımak değil, düşünmek için yaratılmış!.. Ya... Kardeşcik... Oradaki insanlar istediler

mi bugünün yağmurunu yarına ertelerler. Güneş yakıcı olmaya başladı mı onu da bir

bulutla örtüverirler. Ya biz? Biz ne yapıyoruz? Hiç!.. Neyse, canı cehenneme!.. Şimdi

bin rublem olsa da bir meyhane açsaydım, gerisi vız gelirdi...

Sustu, elini alışkanlıkla yine tütün kesesine attı. Çıkardı, evirip çevirdi, baktı... baktı...

öfkeyle tükürdü ve denize fırlattı onu.

Dalgalar bu kirli armağanı önce bir parça açığa sürüklediler, fakat az sonra gerisin geri

getirip kıyıya bıraktılar.

- Demek almıyorsunuz ha? Şimdi görürüz!..

Yemelyan ıslak keseyi yerden aldı; içine bir taş koydu; kolunu hızla sallayarak denizin

uzaklarına fırlattı.

Güldüm.

- Hey!.. Niçin dişlerini gösteriyorsun?.. Ne insanlar be!.. Kitap okuyor, hatta onları

yanında taşıyor, ama bir insanı anlayamıyor! Dört gözlü hayalet!..

Banaydı bu söz. Yemelyan'ın adamakıllı kızgın olduğunu anladım. Çünkü ancak herkese ve

her şeye karşı nefretle dolu olduğu zamanlar gözlüklerime dil uzatırdı. Yoksa, elimde

olmaksızın taşıdığım bu süs, onun gözünde özel bir saygı kazandırmıştı bana. Tanıştığımız

ilk günlerde, hatta bir Romanya gemisine birlikte kömür yüklerken, ikimiz de şeytan gibi

kapkara kesildiğimiz, ikimiz de paçavralar ve yara bere içinde olduğumuz halde, bana hep

"Siz" demekten kendini alamamış, hep saygılı bir tavırla konuşmuştu.

Özür diledim ve onu bir parça olsun yatıştırabilmek için yabancı ülkelerden söz açtım. Az

önce yağmur ve güneş için söylediklerinin gerçeklere dayanmadığını, bunların

mitolojiden çıkma şeyler olduklarını anlatmaya koyuldum. Yemelyan arada bir:

- Bak hele!.. Vay canına!.. Demek öyle!., diye söylenip duruyordu ya, onun şu sırada ne

yabancı ülkelere, ne de orada yaşayan insanlara aldırış etmediğini seziyordum. Bu konu

kendisini her zaman ilgilendirdiği halde, o sırada beni hemen hemen hiç dinlemiyor;

gözlerini kısmış, uzaklara bakıyordu.

Bir ara eliyle belirsiz bir hareket yaparak:

- Varsın öyle olsun, dedi. Ben senden şunu sormak istiyorum: Şimdi paralı bir adam çıksa

karşımıza, (yüzüme yandan bir göz attı, sözcüklerin üstüne basa basa

tekrarladı) hem çok paralı bir adam; şu dünyada biraz da insanca yaşamak için eşekler

cennetine gönderir miydin onu?

- Şüphesiz ki hayır! diye karşılık verdim. Hiç kimse mutluluğunu bir başkasının

hayatıyla satın alma hakkına sahip değildir.

- Ya!.. Öyle mi dersin... Bunlar kitap laflarıdır oğlum; kitaplarda yazar. Bu saçmaları ilk

olarak yumurtlayan efendi, başı darda kalsa, gözünü kırpmadan canını alırdı bir

başkasının. Hiç kuşkum yok bundan. Hak! Senin hak dediğin şey budur işte!.. Yemelyan'ın

iri yumruğu burnumun dibinde bitiverdi.

- Herkes şu ya da bu biçimde işte bu hakka dayanarak işini yoluna koyar! Anladın mı?

Gözlerini kıstı, soluk renkli kaşlarını çatarak sustu.

Ben de susuyordum. Kızdığı zaman ona karşı çıkmakla bir şey elde edilemeyeceğini

öğrenmiştim artık.

Dalgaların getirip ayaklarının dibine bıraktığı bir ağaç parçasını denize fırlatarak içini

çekti:

- Şimdi bir parça tütün olsaydı...

Baktım, sağımızda, bozkırda iki çoban oturuyor. Yemelyan:

- Merhaba delikanlılar! diye seslendi. Bir parça tütününüz yok mu? Çobanlardan biri

arkadaşına döndü; çiğnediği ot parçasını tükürerek:

- İşittin mi Mihail, tütün istiyorlar, dedi.

Mihail bizimle konuşmadan önce izin almak istermiş gibi gökyüzüne baktı, sonra bize

dönerek:

- Merhaba! dedi. Nereye gidiyorsunuz?

- Oçakov'a. Tuzlaya. -Vay anasını!

Adamların yanında bir yere oturarak sustuk.

- Hey Nikita! Şu heybeni toparla da kargalar gagalamasın...

Nikita, bıyık altından gülerek heybesini toparladı. Yemelyan dişlerini gıcırdattı. Mihail:

- Demek tütün istiyorsunuz? diye sordu. Ben:

- Çoktandır içmedik, dedim. -Neyapalım, içseydiniz!.. Yemelyan gözlerini belerterek:

- Hey, Ukraynalı şeytan! diye kükredi. Eğleniyor musun bizimle? Piç!

Bozkırda dolaşmaktan insanlığını da mı yitirdin yoksa? Tepene yumruğu

indirirsem gık demeden geberirsin.

Çobanlar sıçrayıp kalktılar. Ellerinde uzun sopaları, yan yana durdular.

- Hey ahbaplar, canınız dayak istiyor galiba!.. Haydi, yaklaşın da görelim...

Ukraynalı şeytanların canı dövüşmek istiyordu. Besbelliydi bu. Sıkılmış yumruklarına,

çakmak çakmak parlayan gözlerine bakılırsa, Yemelyan da kavgadan kaçıcı değildi.

Benimse, hiç niyetim yoktu böyle bir çatışmaya. Tarafları uzlaştırmaya çalışarak:

- Kardeşler, durun! dedim. Arkadaş sinirlendi, hepsi bu. Siz de eğer verebilirseniz bir

parça tütün verin, yolumuza gidelim.

Çobanlar birbirlerine bakıp gülüştüler:

- Şunu daha önce söyleseydiniz ya!

Mihail elini yeleğinin cebine soktu, kocaman bir tütün kesesi çıkarıp bana uzattı.

- İstediğin kadar al!

Nikita da heybesinden büyük bir ekmek parçasıyla bolca tuzlanmış bir yağ topağı çıkarıp

uzattı. Aldım. Mihail güldü; biraz daha tütün verdi.

Nikita:

-Sağlıcakla kalın! dedi. Teşekkür ettim.

Yemelyan öfkeyle toprağa çöktü; adamların duyabilecekleri bir sesle:

-Domuzoğlu domuzlar! diye homurdandı.

Ukraynalı çobanlar salına salına, arada bir bize göz atarak bozkırın derinliklerine doğru

çekip gittiler. Ben de Yemelyan'ın yanıbaşına çöktüm, onlara artık aldırmadan, büyük

bir iştahla ekmekle yağı yemeye koyulduk. Yemelyan ağzını şiddetle şapırdatıyor,

burnundan hızlı hızlı soluk alıyor ve nedense gözlerini benden kaçırmaya çalışıyordu.

Akşam olmak üzereydi. Denizin enginlerinde bir karanlık belirdi; az sonra dalgalar

bulanık, koyu mavi bir renge hüründüler. Altınımsı bir kızıllıkla çevrelenmiş sarı ve

leylak renkli akşam bulutları ufka dizildiler. Gitgide koyulaşan karanlık, bozkıra doğru

kaydı. Ötede, bozkırın en uzak noktasında, batan günün ışınları erguvan renkli

kocaman bir yelpaze gibi açılarak toprağı ve gökyüzünü yumuşak, tatlı bir aydınlıkla

ısıttı. Dalgalar uyumlu bir hışırtıyla kıyıya çarpıyordu. Kıyıda pembemsi, enginlerde

koyu mavi bir renge bürünen deniz, şaşılacak kadar güzel ve görkemliydi.

Yemelyan:

- Şimdi tütünümüzü içelim işte! dedi. Şeytan götürsün sizi, Ukraynalılar! (Ve Ukraynalı

çobanlan kafasından büsbütün silmenin ferahlığıyla derin bir soluk alarak.) Daha gidelim

mi, yoksa burada mı geceleyelim? diye sordu.

Yürümeye üşeniyordum.

- Burada geceleyelim! dedim.

- İyi ya...

Toprağa sırtüstü uzandı, gözlerini gökyüzüne dikti. Arada bir tükürerek sigarasını

tüttürüyor, bense akşamın güzelliğini içime sindire sindire çevreme bakıyordum.

Dalgaların tekdüze ezgisi, hışırdayarak bozkıra yayılıyordu. Yemelyan ansızın:

- Paralı bir adamı zokalamak hiç de yabana atılacak şey değil! dedi. Hele işi iyi

ayarlarsan..

- Boş lafı bırak! diye karşılık verdim.

- Boş laf mı? Ne boş lafı? Kırk yedi yaşındayım ve yirmi yıldır bu işe yoruyorum kafamı.

Benim hayatım hayat mıdır? Bir köpek hayatı! Hatta ondan da kötü!.. Onun bir kulübesi,

kemirecek bir parça kemiği vardır hiç değilse!.. Ben bir insan mıyım? Hayır kardeş,

değilim. Bir solucandan, vahşi bir hayvandan daha kötüyüm. Beni kim anlayabilir? Hiç

kimse! Peki... Eğer insanların rahat bir hayat yaşayabileceklerini biliyorsam, niçin ben de

öyle yaşamayayım? Ha? Hayat sadece o iblisler için midir? Ansızın yüzüme baktı, çabuk

çabuk:

- Biliyor musun, dedi. Bir gün az kalsın oluyordu bu iş... Ama Allah kahretsin! Bir

budalaydım, aptalın tekiydim!.. Acıyacağım tuttu! İster misin anlatayım sana bu hikâyeyi?

Tabii üsteletmedim. Yemelyan bir sigara daha sararak başladı:

Kardeşcik; Poltava'da oldu bu iş... Sekiz yıl önce, bir kereste tüccarının yanında

çalışıyordum. İşe gireli bir yıl olmuştu; durumum da kötü sayılmazdı. Ansızın kendimi

içkiye kaptırıp patronun altmış rublesini bu işe yatırdım. Üç ay hapse attılar beni.

Çıktığımda ne yapacağımı şaşırıp kaldım. Nereye gidersin? Ne üstte var, ne başta. On

param yok. Kentte tanıyorlar; kimse iş vermez. Karanlık işler çevirmekle ün yapmış bir

adamdan söz edildiğini işitmiştim. Bir meyhane işletiyor, kentin serserilerine yataklık

ediyordu. Gidip onu buldum. İyi yürekli, son derece akıllı ve dürüst bir delikanlı çıktı

karşıma. Büyük bir kitaplığı vardı. Çok okuyan, hayatın bütün cilvelerini bilen bir

kimseydi.

- Pavel Petroviç, yardım edin bana! dedim.

- Tabii, diye karşılık verdi. Görevimiz. Aynı hamurdan yapılmış insanlar birbirlerine

yardım etmelidir. Burasını evin belle. Yaşa, ye, iç, dünyada olup bitenleri gözetle!

Kardeşcik, çok akıllı bir adamdı bu Pavel Petroviç! Kendisine büyük saygım vardı. O da çok

severdi beni. Kimi zaman bütün bir gün tezgahın arkasında oturur, Fransız

haydutlarının serüvenlerini anlatan kitaplar okurdu yüksek sesle. Zaten bütün

kitapları haydutluk, soygunculuk, adam öldürme işleri üzerine dönerdi. Hayran

kalırdım bu Fransızlara. Hikâyelerini dinlerken kendimden geçerdim... Olağanüstü

çocuklardı bunlar; olağanüstü işler çevirirlerdi. Kafa ve kol işiydi yaptıkları. Ah, ne yiğit

adamlardı be! Fakat bir yerde mutlaka çuvallar, kitabın sonunda birdenbire adaletin

pençesine düşüverirlerdi. Her şey tuzla buz olurdu...

Pavel Petroviç'in hikâyelerini dinleyerek iki ay geçirdim orada. Meyhaneye karanlık

delikanlılar girip çıkar; birtakım parlak şeyler, saatçikler, bilezikler, buna benzer incik

boncuk getirirlerdi. Yaptıkları işin kendilerine bir hayrı dokunmadığını görüyordum. Pavel

Petroviç getirilen eşyaları yarı fiyatına satın alırdı. Bu konuda hiç hile hurda yapmaz,

parayı tıkır tıkır sayardı. Sonra bir şenliktir başlar; içki ısmarlamaydı, bağırıp çağırmaydı

derken, soygunu yapan delikanlının cebinde metelik kalmazdı. Ufak işlerdi bunlar

kardeşcik! Kah biri, kah öteki, adaletin pençesine düşerdi. Hem de ne için? Yüz ruble

çalınmış da, ondan! Yüz ruble! Bir insanın hayatı yüz rubleden fazla etmez mi acaba?

Sersemler! Bir gün Pavel Petroviç'e:

- Bütün bunlar çok ahmakça şeyler, dedim. İnsan bu gibi işler için kolunu bile

kıpırdatmaman.

Bana:

- Hım!., diye karşılık verdi. Şimdi bunu nasıl anlatmalı sana? İnsanların kendilerine

saygısı yok; işte meselenin düğüm noktası burada! Kendi değerini bilen bir adam yirmi

kapik uğruna bir kilit kırarak elini kirletir mi? Asla! Beni ele alalım: Şimdi ben, Avrupa

kültürü almış bir insan olarak, yüz rubleye satar mıyım kendimi?

Ve kendini bilen bir insanın nasıl davranması gerektiği konusunda bana çeşitli örnekler

verdi. Böylece uzun süre konuştuktan sonra:

- Pavel Petroviç, dedim. Çoktandır şansımı denemek istiyorum ben de. Bu düşünce

aklımdan çıkmıyor. Görmüş geçirmiş bir insan olarak bu konuda benden öğütlerinizi

esirgemeyin.

- Hım!.. Niye esirgeyeyim... diye karşılık verdi bana. Fakat bir iş adamı olarak karını ve

zararını kendine göre hesaplaman gerektiğini de unutma!. Neyse... Obaimov'u

tanırsın. Kereste deposundan Vorskla yoluyla hep tek başına döner. Bildiğin gibi,

paracıkları da hep üstündedir. Kahyadan haftalık geliri almıştır çünkü. Günde üç yüz

rublelik, hatta daha çok satış yaptıklarına göre, gerisini sen hesapla! Ne dersin bu işe?

Düşünceye daldım. Obaimov eski patronumdu. Bir taşla iki kuş vurmuş olacaktım. Hem

bana yaptığını ödetecek, hem de iyi bir vurgun vuracaktım.

- İyice bir düşüneyim, dedim. Pavel Petroviç:

- Zaten başka türlü olmaz, diye karşılık verdi.

Yemelyan sustu; sigarasını ağır ağır parmakları arasında döndürdü. Güneşin son ışınları da

hemen hemen sönmüştü. Sadece küçük, pembe bir ışık demeti; gittikçe kararan

gökyüzüne tiftik tiftik yayılan yumuşak bir bulutun ucunu süslüyordu. Bozkır kederli,

derin bir sessizliğe gömülmüştü. Dalgaların kesiksiz, tekdüze şıpırtısı, bu kederli

sessizliği daha da belirginleştiriyordu. Denizin üstünde birbiri arkasına yıldızlar

parlamaya başladı. Bunlar o kadar parlak, o kadar ışıl ısıldılar ki, güneyin kadife gibi

göğünü süslesinler diye daha dün yapılmışlardı sanki.

"İşte kardeşcik... Bu işi kafamda iyice tasarlayıp aynı gece Vorskla yolu kıyısındaki

çalılıklarda pusuya yattım. Kalın bir demir çubuk vardı elimde. Aklımda yanlış kalmadıysa,

ekim sonlarında oluyordu bu iş. Gece, bir insanın kalbi kadar karanlıktı... Pusuya yatmak

için daha elverişli bir yer bulamazdım. Hemen ilerde, nehrin üzerinde bir köprü vardı.

Ucundaki tahtalardan birkaç tanesi eksik olduğu için yayan geçmek zorundaydı buradan.

Öylece sinmiş, bekliyordum. İçim o kadar kötülükle doluydu ki, bir değil bin tüccar gelse

temizlerdim! Kafamda en ufak bir pürüz yoktu. Bir vuruş, tamam!.. Ya!.. Her şey bu kadar

basitti işte! Bütün sinirlerim yay gibi gerilmiş, bekliyordum. Tek bir vuruş! Paralar cebe!

Evet! Tek bir vuruş! Bundan daha kolay bir şey olamazdı.

Sen, insan istediği şeyi yapabilir diye düşünüyorsundur belki. Yok kardeşcik, yok! Yarın

ne yapacağını söyle bakayım. Saçma! Hangi yöne gideceğini bile söyleyemezsin. Ben orada

pusuya yatmış, kereste tüccarının geçmesini bekliyordum. Ama evdeki hesap çarşıya

uymadı. Öyle bir işle karşılaştım ki, dünyada aklına gelmez. Baktım, kent yönünden bir

gelen var. Elinde bastona benzer bir şey, sarhoş gibi sendeleye sendeleye ilerliyor. Bir

yandan da birbirini tutmaz bir şeyler mırıldanıp hıçkırıyor. Biraz daha yaklaşınca ne

göreyim: Bir kadın! Evet, bir kadındı bu! Hey gidi kör şeytan!.. Az daha yaklaş da boynunu

bir okşayıvereyim! diye düşünürken, o dosdoğru köprüye yürüyüp birdenbire:

- Dostum niçin, niçin? diye haykırmasın mı!..

Kardeş, öyle bir haykırıştı ki bu, içim parçalandı. Hay Allah! Ne iştir!.. Kadın tam benim

bulunduğum yere doğru geliyordu. Toprağa sımsıkı abanmış, tir tir titriyordum. Az önceki

kararlı adam ben değildim sanki. Yaklaştı...Yaklaştı... Neredeyse ayağı bana takılacak.

Yine birdenbire, yürek paralayıcı bir sesle:

- Niçin? Niçin? diye haykırdı ve ansızın oracığa, hemen yanıbaşıma yuvarlandı. Öylesine

hıçkırıyordu ki kardeş, anlatamam. Onu dinlerken içim paralanıyor, fakat soluk bile

almadan öylece yatıyordum. Hıçkırıklar dinmek bilmiyordu. İçimi bir keder kapladı. Kalk,

kaç buradan diye düşündüm. Tam o sırada ay bulutların arasından çıktı. O kadar parlaktı

ki, ortalık gün gibi aydınlandı. Dirseklerimin üzerinde doğrulup ona bir göz attım. İşte o

zaman, kafamdaki bütün tasarılar uçup gitti; yüreğim duracak gibi oldu... Minnacık bir

genç kızdı bu, kardeşcik. Çocuk denebilecek kadar küçük bir şeydi. Şakaklarında

buklecikleri, akça pakça bir çocuk. İri iri açılmış gözlerinden kocaman yaşlar

yuvarlanıyor... Omuzcukları titriyor, titriyor...

İçim cız etti kardeşcik. Yüreğimi bir ateş dağladı sanki, öhö! öhö! öhö! diye öksürdüm.

Kızcağız:

- Kim o? Kim o? Kim var burada? diye bağırdı.

Korkmuştu besbelli... Hemen ayağa kalkıp:

- Benim, dedim.

- Siz kimsiniz?

Gözleri korkudan bir kat daha büyümüştü. İncecik bedeni rüzgâra tutulmuş, küçük bir

yaprak gibi tir tir titriyordu. Ya!.. İşte böyle!.. "Kimsiniz?" diye sordu bana... Yemelyan

güldü.

- Kim miyim? İlkin, benden korkmayın küçük hanım. Size bir kötülüğüm dokunmaz. Ben

baldırıçıplaklar takımından biriyim. Anlarsınız ya...

Sonra da bir yalan uydurdum tabii. Orada adam öldürmek için pusu yattığımı söyleyecek

değildim ya!..

- Benim için hepsi bir, diye hıçkırdı. Ben kendimi nehre atmaya geldim.

Kardeş; öyle bir sesle söyledi ki bunu, yüreğim titredi. Dediğini yapacağı besbelliydi.

Çok kötü bir durumda kalmıştım. Onun için ne yapabilirdim acaba?

Yemelyan ellerini kederle iki yana açtı; pırıl pırıl bir gülümsemeyle yüzüme baktı.

Ansızın konuşmaya başladım kardeşcik. Neler söylediğimi bilmiyorum. Fakat sözlerimi

dinlerken ben de heyecanlanıyordum. Anlatmak istediğim, onun o kadar genç ve

güzel oluşuydu. Gerçekten de güzeldi, kardeşcik, çok güzeldi! Eh, neyse!.. Adı

Liza'ydı. Ne söylediğimi bilmeden konuşup duruyordum. Konuşan kalbimdi. O,

gözlerini açmış, beni şaşkın şaşkın dinlerken, ansızın gülümseyiverdi!..

Yemelyan, yüreği dağlanmış gibi, bozkırı çınlatan bir sesle haykırdı. Gözlerinde yaşlar

tanelenmiş, yumruklarını havaya kaldırmıştı.

O gülümseyince, içim eridi sanki. Önünde diz çöktüm:

-Küçükhanım! Küçük hanım! dedim.

Başkaca bir söz çıkmadı ağzımdan. O, kardeşcik, başımı ellerinin arasına aldı, yüzüme

bakarak tıpkı bir resim gibi gülümsedi. Dudakları kımıldıyor, bir şeyler söylemek

istiyordu. Sonunda gücünü toplayarak:

- Sevgili dostum, siz de benim gibi mutsuzsunuz, değil mi? dedi. Öyle değil mi? Ha?

Söyleyin, iyi dost!

İşte böyle söyledi. Ve kardeşcik, beni alnımdan, tam şuracıktan öptü! Anlıyor musun? Hey

Tanrım!

öptü beni!.. Dostum! Kırk yedi yıllık hayatımda bundan daha güzel bir şey olmadı! Ya? İşte

böyle!

Oysa ben hangi niyetle gitmiştim oraya! Eh, hayat!..

Başını ellerinin arasına alarak sustu.

Bu tuhaf öykü çok etkilemişti beni. Derin uykuya dalmış bir insan gibi geniş göğsü

düzenle inip kalkan denize bakarak susuyordum.

Sonra kalkıp:

- Beni eve kadar götürün, dedi.

Yan yana yürümeye başladık. Sanki bulutların üstünde yürüyordum. O da yanıbaşımda

hikâyesini anlatıyordu bana. Zengin bir ailenin tek kızıymış. Şımarık büyütülmüş, anlarsın

ya? Ders versin diye bir öğrenci tutmuşlar. Çocuklar birbirlerine âşık olmuş. Sonra oğlan

gitmiş; kız da onu beklemeye başlamış. Anlaşmaları böyleymiş. Okulu bitirdikten sonra

evleneceklermiş. Fakat gidiş o gidiş; oğlan dönmemiş bir daha. Kıza da "Sen bana

yaramazsın" diye bir mektup göndermiş. Kızın onuru kırılmış tabii. Kendini öldürmeye

karar vermiş. Hikâyesi buydu işte. Böylece evlerinin önüne kadar geldik. Bana:

- Dostum, elveda! dedi. Yarın gideceğim buradan. Paraya ihtiyacınız var mı? Ha?

Çekinmeyin, söyleyin.

- Hayır küçük hanım, dedim. Hayır. Teşekkür ederim. O durmadan:

- Ne olur çekinmeyin, söyleyin! diye ısrar ediyor; bense:

- Hayır, ihtiyacım yok küçük hanım, diyordum.

Kardeş, dünya gözümde değildi o sırada. Vedalaşıp ayrılırken tatlı bir sesle:

- Seni hiçbir zaman unutmayacağım, dedi. Ne kadar tanımıyorsam da... umurumda

değil!"

Yemelyan içini çekerek bir sigara daha sardı.

Gitti. Ben kapılarının önündeki bir sekiye oturdum. İçim hüzün doluydu. Gece bekçisi

gelip:

- Ne arıyorsun burada, dedi. Bir şey yürütmek niyetindesin, değil mi?

Bu sözler yüreğime ok gibi değdi. Suratının ortası budur deyip bir yumruk yapıştırdım

bekçiye! Bağırmalar, düdükler... Haydi bakalım karakola! İyi ya, gideriz...

Umurumdaydı sanki!.. Yolda bekçiye bir yumruk daha indirdim. Gece nezarette

kaldım. Sabahleyin salıverdiler. Doğru Pavel Petroviç'in yanına gittim. Gülerek:

- Nerelerde sürttün? dedi.

Baktım, dünkü adamdı. Fakat yine de yeni bir şey görür gibiydim onda. O güne kadar fark

etmediğim bir şey. Olup biteni bir bir anlattım. Beni asık bir yüzle dinledi, sonra:

- Yemelyan Pavlıç! Siz bir budala ve bir hayvansınız, dedi. Defolup gitmek lütfunda

bulununuz!

Ne olmuş? Adam haklı değil miydi sanki? Çıkıp gittim. Ya! Başımdan işte böyle bir olay

geçmişti kardeşçik!"

Sustu; ellerini boynunda kenetleyip uzandı, gökyüzünü seyretmeye koyuldu. Gök kadife

gibi, yıldızlar cıvıl cıvıldı. Dört bir yanımız derin bir sessizliğe gömülmüştü. Dalgaların

şimdi daha hafiflemiş, yumuşamış hışırtısı; uykulu, ölgün bir iç çekiş gibi geliyordu

kulaklarımıza.

1893

ÇELKAŞ

Limandan yükselen toz bulutu güneyin mavi göğünü karartmıştı. Güneşin kızgın ışınları

yeşilimtrak denize ince, boz renkli bir tül perde arkasından geliyor gibiydiler. Deniz de

bulanık bir renk almıştı. Kürek vuruşları, vapur çarkları, sağa sola hareket eden Türk

filikalarıyla diğer mavnaların keskin omurgaları, su yüzeyinde derin yarıklar açıyordu.

Granit yığınlarını andıran dalgalar, üzerlerinde taşıdıkları ağırlığın altında ezilmişçesine

inliyor, köpüre köpüre kabararak kıyıyı ve mavnaların bordasını dövüyorlardı. Denizin

üstünde binbir türlü pislik yüzüyordu.

Zincir şakırtıları, birbirine çarpan yük vagonlarının çıkardığı gümbürtü, kaldırımın üzerine

atılan demir tabakalarının madeni haykırışı, yük arabalarının zangırtısı; kimi zaman tiz bir

çığlığı, kimi zaman böğürtüyü andıran vapur düdükleri; hamalların, tayfaların,

gümrükçülerin bağırışları; bütün bu sesler tek bir ezgi, bir iş günü ezgisi olarak

birleşiyor, kabarıp yükseliyor, limanla gökyüzü arasında bir yerde asılıp kalıyordu.

Kazanç Tanrısı Mercurius'un şerefineydi bütün bu uğultu.

Fakat gemilerden; granit ve demir yığınlarından yükselen sağırlaştırıcı gürültünün

arasında insan sesleri güçlükle işitiliyor, cılız ve gülünç kalıyordu. İnsanların kendileri de

gülünç ve zavallıydılar. Limandaki gürültünün asıl yaratıcıları onlardı. Ama çevrelerindeki

demir yığınlarıyla, üst üste istif edilmiş yük sandıklarıyla, gümbür gümbür öten

vagonlarla, yani kendi yarattıkları şeylerle karşılaştırıldıklarında; sırtlarındaki yükün

ağırlığı altında iki büklüm, kan ter içinde sağa sola koşup duran bu varlıklar pek gülünç

kalıyorlardı. Kendi ürünlerinin tutsağı olmuşlar, kişiliklerini yitirmişlerdi.

Yüzleri gözleri kapkara, toz toprak içinde adamlar, iskeleye yanaşmış kocaman iki geminin

ambarına yük taşıyorlardı. Motorları har har çalışan, düdükleri öten, pervaneleriyle suyu

köpürten gemiler, hamalların haline gülüyor gibiydiler. Midelerine bir lokma ekmek

sokabilmek için mavnaların demirden karınlarını binlerce kilo tahılla dolduran hamal

dizileri, insanın içinde hem gülme, hem ağlama duygusu uyandırıyordu. Sıcaktan,

gürültüden ve yorgunluktan bunalmış, sırtlarındaki paçavraları sürükleyerek sağa sola

koşuşan insancıklarla, kocaman gövdeleri güneş altında parıl parıl parlayan makineler

arasındaki fark korkunçtu. Oysa bu makineleri insanlar yaratmıştı. Üstelik onları

harekete geçiren şey de motordan önce yine insan gücüydü.

Gürültü, insanın kulaklarını sağır ediyor; toz, burun deliklerini, gözleri dolduruyor; sıcak,

yakıp kavuruyordu. Her yanı öyle bir gerginlik kaplamıştı ki, sanki ansızın bir patlama

olacak, hava temizlenecek, rahat soluk alınabilecek, gürültü dinecek, insanı umutsuz bir

öfkeyle dolduran bu sinir bozucu kargaşalık yok olup her yerde sessizlik, rahatlık,

güzellik egemen olacaktı.

Saat onikiyi vurdu. Son vuruşun titreşimleri de havada kaybolunca, gürültü biraz

hafifledi; az sonra da boğuk bir homurtuya dönüştü. İnsan sesleriyle denizin şıpırtısı

işitilmeye başlamıştı artık. Öğle paydosuydu.

I

Çalışmayı bırakan hamallar, gürültücü kümeler halinde sağa sola dağıldılar. Satıcı

kadınlardan aldıkları öteberiyi yemek için gölgeli köşelere çekildiler. Grişka Çelkaş

göründü bu sırada. Limanda tanımayan yoktu bu eski kurdu. Azılı bir ayyaş, becerikli,

gözüpek bir hırsız olduğu herkesçe bilinirdi. Kaba kadifeden pantolonu adamakıllı

aşınmıştı. Yalınayak ve şapkasızdı. Sırtındaki yırtık pırtık basma mintan; sivri, fırlak

kemikleriyle, tunçlaşmış derisini açıkta bırakıyordu. Yer yer ağarmış saçlarının

dağınıklığından, yabanıl bir hayvanınkini andıran sivri suratındaki bozuk ifadeden, az önce

uyandığı anlaşılıyordu. Kır düşmüş bıyıklarında bir saman çöpü sallanıyordu. Bir başka

saman çöpü de sol yanağının tüyleri arasındaydı. Az önce kopardığı küçük bir ıhlamur

dalını kulağının arkasına iliştirmişti. Bu uzun boylu, fırlak kemikli adam, sırtını hafifçe

eğmiş, limanın taşları üzerinde ağır ağır yürüyor; sivri, gaga burnunu sağa sola çevirerek

külrengi gözlerinin soğuk bakışlarıyla hamalları süzüyordu. Arkasına bağladığı ellerinin

uzun, eğri büğrü parmaklarını sinirli sinirli oğuşturuyor; burma bıyıkları bir kedininkiler

gibi kıpırdıyordu. Burada, kendisi gibi yüzlerce serseri arasında da; bir şahini andıran

yırtıcı görünüşüyle hemen göze çarpıyordu. Av arayan yırtıcı bir kuş gökyüzünde nasıl

usul usul süzülürse, tıpkı onun gibi rahat, sakin bir tavırla yürüyor; fakat, içinde ne

hainlikler kaynadığı ilk bakışta belli oluyordu. Kömür sepetlerinin gölgesine oturmuş

yemek yiyen bir hamal grubunun yanından geçerken; ablak suratındaki kırmızı lekelerden,

boynundaki tırnak izlerinden, az önce dayak yediği anlaşılan tıknaz bir delikanlı kalktı;

Çelkaş'ın yanısıra yürümeye başlayarak hafif bir sesle:

- İki sandık kumaş kaybolmuş... Gümrük Koruma Memurları arıyorlar, dedi. Çelkaş

delikanlıyı kaygısızca süzerek:

- Eee? diye sordu.

- Esi, mesi yok. Arıyorlar işte. Gerisine aklım ermez.

- Kendilerine bir yardımım dokunur diye, beni mi arıyorlar yoksa?

Çelkaş bunu söylerken eşya ambarına doğru baktı, alaylı alaylı gülümsedi. Delikanlı:

- Ne halin varsa gör! deyip geri döndü.

- Hey, dur hele! Seni kim ıslattı böyle? Fena pataklamışlar ulan... Mişka'yı gördün mü

buralarda?

Delikanlı:

- Çoktandır görmedim! diye bağırarak arkadaşlarının yanına gitti.

Çelkaş herkesle laflaşarak biraz daha yürüdü. Fakat her zamanki neşesi, hazırcevaplığı

yoktu bugün. Canının sıkkın olduğu anlaşılıyordu. Sorulanlara kısa, kestirme karşılıklar

verip geçiyordu.

Koyu yeşil üniforması toz toprak içinde bir Gümrük Koruma Memuru, ansızın bir eşya

denginin arkasından çıktı, kasılarak Çelkaş'ın yolunu kesti. Bir eli kılıcının sapındaydı.

Öteki eliyle serserinin yakasını tutmaya çalışarak:

- Dur! Nereye gidiyorsun? diye sordu.

Çelkaş bir adım geriledi. Gümrük Memuruna bakıp soğuk soğuk gülümsedi. Serseriyi

korkutmak isteyen memurun hileci, kırmızı suratı büsbütün kızardı; yusyuvarlak oldu.

Kaşlarını çatıyor, gözlerini faltaşı gibi açıyor, büsbütün gülünçleşiyordu. Sonra kızgın bir

sesle:

- Sana bir daha limana girme, yoksa kırarız kemiklerini denilmedi mi, diye bağırdı. Hangi

cesaretle geliyorsun?

Çelkaş istifini bozmadan:

- Merbaha Semyonıç! Çoktandır görüşmedik, diyerek elini memura uzattı.

- Keşke bir daha hiç görüşmesek! Çek arabanı! Fakat Semyonıç da elini uzatmıştı.

Çelkaş kerpeten gibi parmaklarının arasına aldığı bu eli bırakmadan, ahbapça sallayarak:

- Ne diyecektim... diye mırıldandı. Mişka'yı gördün mü, Mişka'yı?

- Mişka da kim? Mişka'dan filan haberim yok benim! Çek arabanı hemşerim! Ambarcı

görürse fena olur bak...

Çelkaş kendi bildiğini okuyordu:

- Canım, hani şu geçen sefer "Kostroma"da birlikte çalıştığım kızıl saçlı herif.

- Birlikte hırsızlık yaptığımız desene! Senin o Mişkan hastanede yatıyor şimdi. Ayağına

demir çubuk düşmüş. İyilikle söylüyorum, çek arabanı, yoksa fena olacak!...

- Hele hele! Bir de Mişka'yı tanımadığını söylüyordun, bal gibi tanıyormuşsun işte! Bugün

niye bu kadar öfkelisin Semyonıç?

- Benimle çene yarıştıracağına voltayı alsan daha iyi olur!

Memur öfkelenmeye, sağa sola bakınmaya başladı. Bir yandan da elini Çelkaş'ın çelik gibi

pençesinden kurtarmaya çabalıyordu. Çelkaş gür kaşlarının altından sakin sakin bakıyor,

adamın elini bırakmadan konuşmasını sürdürüyordu:

-Acele işe şeytan karışır. Biraz daha hoşbeş edelim de, sonra nasıl olsa gideceğim. Ee, ne

var ne yok?.. Karın nasıl? Çocuklar ne âlemde? (Dişlerini göstererek sırıttı.) Bir boş

zaman olsa da ziyaretinize gelsem diyorum, ama nerde... Kafayı çekmekten zaman mı

kalıyor?

- Hadi, hadi, bırak zırvayı! Şakanın sırası mı şimdi, şeytan herif! Bana bak, ben... Hey,

yoksa evlerde, sokaklarda mı soygunculuğa başlıyorsun artık?

- Niye? Buradaki mallar sana da, bana da ömrümüzün sonuna kadar yeter... Yeter de

artar bile! İşittin mi, iki sandık kumaş yürütmüşler yine! Bana bak, Semyonıç, ayağını

denk at! Yakalanayım deme!..

Gümrük Koruma Memuru öfkeden kıpkırmızı kesildi. Titredi, ağzı köpürdü, bir şeyler

söylemek istedi. Çelkaş adamın elini bıraktı. İstifini bozmadan, uzun adımlarla gerisin

geri liman kapısına doğru yürümeye başladı. Memur da sövüp sayarak onun arkasından

gidiyordu.

Çelkaş'ın keyfi yerine gelmişti. Elleri pantolonunun ceplerinde, hafif bir ıslık tutturmuş,

sağa sola laf atarak usul usul yürüyordu. Hamallar da onun şakalarına aynı şekilde karşılık

veriyorlardı. Yemeklerini yiyip bitirmişler, sırtüstü yatmış dinleniyorlardı şimdi.

İçlerinden biri:

- Hey, Grişa! diye bağırdı. Bakıyorum hükümet güvenliği altındasın! Çelkaş:

-Ayaklarım çıplak da, Semyonıç çöp batmasın diye peşimden geliyor, dedi.

Liman kapısına vardılar. İki asker Çelkaş'ın üstünü başını yoklayıp serseriyi yavaşça

sokağa ittiler.

Çelkaş sokağı geçti, meyhanenin önündeki sekiye oturdu. Yüklü arabalar liman

kapısından gürültülerle, birbiri arkasına çıkıyordu. Onların yerine de, arabacıları

sarsıntıdan zangın zangır titreyen boş arabalar giriyordu. Limandan keskin bir toz

bulutuyla, korkunç bir gürültü yükseliyordu...

Bu azgın kargaşalığın ortasında Çelkaş tam kıvamında hissediyordu kendini. Az emek,

çok ustalık isteyen oldukça yüklü bir kazanç bekliyordu onu. Ustalığına güveni tamdı.

Yarın cebi kâğıt paralarla doluyken nasıl şen şakrak dolaşacağını düşünerek gözlerini

kırpıştırdı... Arkadaşı Mişka'yı anımsadı birden. Eğer ayağını yaralamamış olsaydı, çok

işe yarayacaktı bu gece. İşi tek başına belki de kıvramayacağını düşünerek kendi

kendine sövüp saydı. Hava nasıl olacaktı acaba?.. Başını kaldırıp gökyüzüne baktı,

sonra yeniden sokağı gözetlemeye başladı.

Sırtında kaba ketenden mavi bir mintan, ayağında aynı cins ketenden bir pantolon,

çarıklı, yırtık pırtık kasketli genç bir oğlan sırtını başka bir sekiye dayamış, kaldırımın

üstünde oturuyordu. Yanında da küçük bir çıkınla, sapsız bir orak duruyordu. Orak

kuru otla sarılmış, bir sicimle sıkıca bağlanmıştı. Geniş omuzlu, tıknaz yapılı; yüzü

güneşten, rüzgârdan yanmış, sarışın bir delikanlıydı bu. Kocaman mavi gözleriyle saf

saf Çelkaş'a bakıyordu.

Çelkaş dişlerini gösterdi, dilini çıkardı, gözlerini faltaşı gibi açıp suratını buruşturarak

oğlanın yüzüne baktı.

Önce bir şey anlamayan delikanlı gözlerini kırpıştırdı. Sonra "Deliye bak!" diye

bağırarak bir kahkaha attı, orağını taşlara çarpa çarpa, çıkınını toz toprak içinde

sürükleyerek Çelkaş'ın sekisine yaklaştı. Serserinin paçasını çekiştirerek:

- Babalık, keyfin yerinde galiba!., dedi. Çelkaş gülümseyerek:

- Öyle oldu evlat!., diye karşılık verdi. (Bu çocuk bakışlı koca oğlan hoşuna gitmişti

birdenbire.) Ne o, ekin biçmekten mi geliyorsun?

- Öyle!... Dönüm başına yarım kapik... İşler çok kesat! Kum gibi adam kaynıyor! Nereye

baksan bir sürü aç var. Fiyatlar düşmüş. Kuban'da hektar başına altmış kapik alırdım. Gel

keyfim gel!... Hele eskiden, dönüm başına üç ruble, dört ruble, hatta beş rubleye kadar

verdikleri olurmuş!..

- Eskiden ha!.. Eskiden bir Rus delikanlısını görmek için üç ruble verirlerdi be! On yıl önce

ben geçimimi öyle sağlardım işte. Kasabanın birine gidip "Hey!" diye bağırırdım,

"Gözünüzü açın, bir Rus delikanlısı geldi!" Hemen koşup gelirler, acaba gerçek mi diye

elleriyle yoklarlar, sonra da rubleleri sökülürlerdi! Üstelik yemen içmen de onlardan... Bey

gibi yaşardın!..

Delikanlı, önce ağzı bir karış açık, Çelkaş'ı dinliyordu. Serserinin palavra sıktığını

anlayınca katıla katıla gülmeye başladı. Çelkaş istifini bozmuyor, bıyık altından

gülümsemekle yetiniyordu...

- Deli mi ne!.. Ben de oturmuş, saf saf dinliyorum... Yok, yok, eskiden her şey

bambaşkaymış...

- İyi ya, biz ne diyoruz? Eskiden işler bambaşkaydı canım... Delikanlı elini sallayarak:

- Şakayı bırak! dedi. Ne iş yaparsın? Kunduracılık mı? Terziye de benziyorsun ya...

Çelkaş:

- Ben mi? diye sordu. (Bir süre düşündükten sonra) Balıkçıyım, dedi.

- Balıkçı ha! Vay anasını! Demek balık avlıyorsun?

- Yoo! Buradaki balıkçılar sadece balık avlamakla yetinmezler. Boğulmuş adamlar, eski

çapalar, batık tekneler de çıkarırlar denizden. Bunlar için de ayrıca oltaları vardır...

-Amma da atıyorsun ha! Sakın şu kendileri için:

Biz ağlarımızı

Susuz kıyılara atarız

Ambarlarda, kilerlerde balık avlarız!..

diyen balıkçılardan olmayasın?

Çelkaş, oğlanın yüzüne alaycı bir gülümsemeyle bakarak:

- Sen öyle balıkçılara raslamadın mı hiç? diye sordu. -Yoo, nerede raslayayım! İşittim...

- Nasıl? Hoşlanıyor musun onlardan?

- Hoşlanmaz olur muyum? Gözüpek, özgür adamlar...

- Sana ne özgürlükten? Sen özgürlüğü sever misin?

- Sevmez olur muyum? Kendi kendinin efendisi olmak fena mı? Canın istediği yere gider,

canın çektiği gibi yaşarsın... İnsanın kendi başına buyruk olmasından daha iyi şey var mı?

Gez, eğlen, yeter ki Tanrı'yı aklından çıkarma.

Çelkaş nefretle tükürerek sırtını delikanlıya döndü. Oğlan konuşmasını sürdürüyordu:

- Beni ele alalım... Babam öldü. Elde avuçta bir şeyimiz yok. Anam yaşlandı. Toprak desen,

işlemek için para ister! Sen benim yerimde olsan ne yaparsın? Yaşamak gerek. Ama nasıl?

Belli değil... Diyelim ki paralı bir eve içgüveyi girdin. Güzel... Fakat şeytan

kaynata, kızın payını ayırır mı bakalım?.. Malını bölmek ister mi?.. Eh, işin yoksa arpacı

kumrusu gibi düşün dur artık! Yıllarca kapısında kulluk et!.. Ah, elimde yüz elli ruble kadar

bir para olsa, yapacağımı bilirdim ben!.. Kaynatanın karşısına dikilir: "Marfa'nın payını

ayırıyor musun arkadaş?" derdim. "Ayırmıyorsun, öyle mi? Pekâlâ! Çok şükür, köyde, kız

köküne kıran girmedi!" Kendi başıma buyruk olur, keyfimin çektiği gibi yaşardım... Ama

nerde! Ah!.. (Delikanlı içini çekti.) Bu durumda içgüveyi girmekten başka çare yok.

Kuban'a gidip iki yüz ruble kazanırım diye düşünüyordum, o iş de suya düştü! Irgatlıktan

başka iş bulamıyorsun... Bu gidişle hiçbir zaman çift çubuk sahibi olamayacağım!. Eh,

bizimki de böyle gelmiş...

Delikanlı içgüveyi girmekten nefret ediyordu. Bu düşünceyle yüzü kararmış, gözleri

buğulanmıştı. Sıkıntılı sıkıntılı kıpırdandı. Çelkaş:

- Nereye gideceksin şimdi? diye sordu.

- Nereye mi gideceğim? Köyden başka nereye gidilir?

- Ne bileyim, belki Türkiye'ye filan gidersin diye düşündüm de... Delikanlı gözlerini

faltaşı gibi açarak:

- Türkiye'ye mi dedin? diye bağırdı. Hıristiyanların ne işi var orada? Amma da laf ettin

ha!...

Çelkaş:

-Ne salak oğlansın! diyerek sırtını donuverdi yine.

Bu gürbüz köylü delikanlısı, geçmiş günleri anımsatan birtakım belli belirsiz duygular

uyandırıyordu onda... İçinin bir köşesinde, yavaş yavaş olgunlaşan, bulanık, kederli

birtakım duygular kaynaşıyor; gece yapacağı işi bir türlü toparlıyamıyordu kafasında.

Hakarete uğrayan delikanlı kendi kendine bir şeyler mırıldanıyor, kaçamak bakışlar

fırlatıyordu serseriye. Yanaklarını şişirmiş, dudaklarını küskün bir çocuk gibi

sarkıtmıştı. İyice kıstığı gözlerini ikide bir kırpıştırıp duruyordu. Konuşmanın böyle

birdenbire bitmesini beklemediği belliydi.

Çelkaş onunla ilgilenmiyordu artık. Düşünceli düşünceli ıslık çalıyor; kirli, çıplak

topuklarıyla da sekinin üstünde tempo tutuyordu. Köylüoğlu ondan öç almak hevesine

kapılarak:

- Hey, balıkçı! diye bağırdı. Kafayı biraz fazla çekiyorsun galiba? Fakat balıkçı da aynı

anda ona dönerek:

- Bana bak, yavru! dedi. Bu gece benimle işe çıkmak ister misin? Ha? Hemen söyle! Oğlan

kuşkuyla sordu:

- Ne işi?

- Seni ilgilendirmez!.. Ben ne emredersem onu yaparsın.. Balığa çıkacağız. Sen kürek

çekeceksin...

- Şey... Ne bileyim? Çalışmaksa çalışmak. Fakat... Hani, bir belaya girmeyelim de... Seni...

gözüm tutmadı pek...

Çelkaş'ın içinde bir öfke dalgası kabardı. Soğuk, kötücül bir sesle:

- Aklının ermediği konuda ağzını açma. Yoksa bir yumrukta beynini patlatırım...

diyerek yerinden fırladı.

Sağ yumruğunu balyoz gibi sıkmıştı. Sol eliyle bıyıklarını çekiştiriyor, gözlerini

kıvılcımlar saçıyordu.

Oğlanın ödü koptu. O da ayağa fırlamıştı. Sağa sola bakmıyor, gözlerini ürkek ürkek

kırpıştırıyordu. Çıt çıkarmadan birbirlerini süzüyorlardı.

Çelkaş sert bir sesle:

-Ee? öt bakalım! dedi.

öfkeden tir tir titriyordu. Bu köylüoğlunun kendisiyle böyle konuşabilmesi fena halde

ağrına gitmişti. İçinde onun mavi gözlerine, gürbüz bedenine, tunçlaşmış yüzüne, küt

parmaklı sağlam ellerine karşı bir nefret uyanmıştı. Demek bir köyü, bir evi vardı bu

dananın! Ona kız vermek isteyen adamlar vardı! Üstelik bir de kalkmış, özgürlük

sevgisinden söz ediyor, onun, Çelkaş'ın yanında bu sözü ağzına alabiliyordu...

Kendimizden aşağı gördüğümüz kimselerin bizimle aynı şeyleri sevdiklerini ya da aynı

şeylerden nefret ettiklerini görmek her zaman tatsız bir duygu uyandırır içimizde...

Oğlan Çelkaş'a bakıyor, içten içe onun üstünlüğünü kabul ediyordu.

- Ben... demek istedim ki... diye mırıldandı. İş olsa çalışırım tabii. İster senin yanında

çalışayım, ister başkasının; bana göre hava hoş. Hani... çalışan adama pek

benzemiyorsun da... Üstün başın... Fakat, düşmez kalkmaz bir Allah... Sonra, sarhoş

görmemiş adam mıyız yani! Ohoo!.. Sürüyle gördüm senin gibisini! Hem de sen onların

yanında solda sıfır kalırsın...

Çelkaş sesini yumuşatarak:

-Anladık, anladık! dedi. Kabul ediyor musun? Sen ondan haber ver.

- Ben mi? Ohoo!.. Ben dünden kabul etmişim!... Kaç para vereceksin bakalım?

- Yapacağımız işe bağlı. Eğer iyi bir voli vurabilirsek... beş ruble filan alırsın. Tamam mı?

İşin ucu paraya dokununca, köylü kılı kırk yarmak istiyor, patrondan da aynı titizliği

bekliyordu. Oğlanın gözünde yeniden bir kuşku kıvılcımı çakmıştı.

- Bu iş beni açmadı kardeş! Çelkaş anlamazlıktan gelerek:

- Kes sesini! dedi. Meyhaneye gidiyoruz şimdi!

Sokak boyunca yan yana yürümeye başladılar. Çelkaş büyük bir patron tavrıyla bıyıklarını

buruyordu. Köylüoğlu boynunu bükmüş, onun yanısıra yürüyordu ya, hem korktuğu,

hem de hâlâ kuşkulandığı belliydi.

Çelkaş:

-Adın ne? diye sordu.

Delikanlı:

- Gavrila! diye karşılık verdi.

Köhne, basık tavanlı meyhaneye geldiklerinde isli bir hava genizlerini yaktı. Çelkaş

tezgaha yanaşarak devamlı müşterilerin alışkın tavrıyla bir şişe votka, lahana çorbası,

kızarmış et ve çay ısmarlayıp kısaca: "Hepsi hesabıma yazılsın!" dedi. Garson başını

sessizce eğdi, ısmarlananları getirmeye gitti. Kılıksızın biri olduğu halde Çelkaş'a

gösterilen bu saygı Gavrila'yı etkilemişti. İçinde patronuna karşı derin bir saygı uyandı.

Çelkaş:

- Ben gelene kadar sen burada otur, birazdan yiyip içerken her şeyi konuşacağız, diyerek

çıktı.

Gavrila çevresini gözetlemeye koyuldu. Bodrumdan bozma bir meyhaneydi burası, nemli

ve

karanlıktı. İspirtolu votka, tütün dumanı ve zift kokusu, daha keskin birtakım başka

kokular insanın genzini yakıyordu. Gavrila'nın karşısındaki masada baştan aşağı

kömür tozuna, zifte batmış, kızıl sakallı bir gemici oturuyordu. İyice kafayı tütsülediği

belliydi. Sık sık hıçkırıklarla kesilen, tuhaf, uyumsuz bir şarkı söylüyor; sesi bir

inceliyor, bir kalınlaşıyordu. Rus değildi besbelli.

Onun arkasındaki masaya iki Moldovalı yerleşmişti. Bu kara saçlı, yanık benizli hırpani

kılıklı adamlar da yayvan bir sarhoş türküsü tutturmuşlardı.

Sonra paçavralar içinde, yarı sarhoş, yaygaracı, tedirgin birtakım başka görüntüler

belirlemeye başladı karanlıkta...

Gavrila korkmaya, patronunun bir an önce dönmesi için sabırsızlanmaya

başlamıştı.

Meyhaneyi dolduran sesler tek bir ezgide birleşiyor, kocaman bir hayvanın

böğürtüsünü andırıyordu. Dört duvar arasına kapatılmış bir canavar, umutsuz

özgürlük çığlıkları atıyordu sanki... Gavrila'nın içi eziliyor, başı dönüyor, ürkek ürkek

çevrede dolaştırdığı gözleri kararmaya başlıyordu...

Çelkaş geldi. Yiyip içmeye, çene çalmaya başladılar. Gavrila üçüncü kadehte sarhoş

oldu. Bir ara coştu ve patronuna (bu yiğit adama), kendisini böylesine ağırladığı için

güzel, övücü sözler söylemek istedi. Fakat gırtlağına doğru coşkun bir sel gibi

yükselen sözcükler, dilinin ucuna gelince nedense ağırlaşıyor, birbirine karışıyordu.

Çelkaş delikanlıya baktı, alaycı bir gülümsemeyle:

- Kafayı buldun!., dedi. Seni gidi domuz yavrusu!.. Daha beşinci kadehi bile içmeden!..

Nasıl çalışacaksın şimdi?

Gavrila:

- Dostum!., diye kekeledi. Korkma! Benim sana saygım var!.. Dur, seni bir öpeyim. Ha?

- Peki, peki!.. Hadi, çek bakalım!..

Gavrila kadehleri üstüste yuvarladı. Öyle ki, çevresindeki her şey dönmeye başladı.

Midesi

bulanıyor, alık alık gülümseyip duruyordu. Konuşmak istediğinde, birtakım anlaşılmaz

mırıltılar dökülüyordu ağzından. Çelkaş bir şey anımsıyormuş gibi gözlerini

köylüoğlunun yüzüne dikmiş dalgın dalgın gülümsüyor, bir yandan da bıyıklarını

sıvazlıyordu.

Sarhoşlar yaygarayı arttırmıştı. Kızıl sakallı gemici kollarını masaya dayamış uyuyordu.

Çelkaş kalkarak:

- Haydi gidiyoruz! dedi.

Gavrila doğrulmak istedi; beceremeyince bir küfür savurdu, bütün sarhoşlar aptal aptal

sırıttı.

Çelkaş yeniden onun karşısına otururken: -Zom olmuşsun! dedi.

Gavrila anlamsız gözlerle patronuna bakıyor, kahkahalarla gülüp duruyordu. Berikiyse

düşünceli, keskin bakışlarla tarıyordu delikanlıyı. Şu karşısında oturan varlığın hayatı,

onun yırtıcı pençeleri arasındaydı işte. İstese bu hayatı bir iskambil kağıdı gibi yırtıp

atar ya da delikanlının köyde sağlam bir düzen kurmasına yardım edebilirdi. Kendini bir

başkasının efendisi olarak hissediyor; bu köylüoğlunun alınyazısıyla kendi alınyazısı

arasındaki farkı düşünüyordu... Olaylar ne kadar değişik yollara sürükleyebiliyordu

insanları... Bu genç hayatı hem kıskanıyor, hem de acıyordu ona... Hattâ günün birinde

yeniden kendisininki gibi kirli ellere düşebileceği aklına gelince, canı sıkıldı... Birtakım

babaca duygular uyandı içinde. Delikanlıya acıyordu, ama yapacak işleri vardı onunla.

Kalkıp Gavrila'nın koluna girdi. Dirseğiyle usul usul dürterek meyhanenin dışına çıkardı.

Delikanlıyı orada bir kütük yığınının dibine yatırdı, kendisi de, yanıbaşına oturup

çubuğunu ateşledi. Gavrila biraz sağa sola dönüp bir şeyler mırıldandıktan sonra uykuya

daldı.

Çelkaş kürekleri takmaya çalışan Gavrila'ya hafif bir sesle:

- Ne oldu? Tamam mı? diye sordu.

- Birdakka! Iskarmoz sallanıyor, kürekle bir kere vursam olmaz mı?

-Yok, yok! Gürültü etme sakın! Elinle sıkıca vur, o kendi kendine yerine oturur. Büyük bir

yelkenlinin kıçına bağlı sandalı çözmeye çalışıyorlardı. Yelkenli, meşe kütüğüyle

doluydu. Palmiye ve mersin ağaçlarıyla yüklü Türk filikaları arasındaydılar. Karanlık bir

geceydi. Gökyüzünde kocaman bulutlar ağır ağır kımıldanıyordu. Deniz, petrol gibi koyu,

karanlık ve kıpırtısızdı. Kıyıya, mavnaların bordasına usul usul çarpan; Çelkaş'ın

sandalını yavaşça sallayan küçücük dalgalar hoş bir fısıltı çıkarıyor, havayı tuzlu bir

buhar kokusuyla dolduruyorlardı. Enginde, sivri direklerini gökyüzüne uzatmış karanlık

gemi görüntüleri yükseliyordu. Tepelerinde parlayan renk renk fenerlerden, denize

sarı ışık lekeleri dökülüyordu. Yumuşak, kara bir kadifeyi andıran denizin üzerinde bu

ışık titreşimlerini görmek hoş bir şeydi. Deniz, bütün gün çalışmaktan bitkin düşmüş

bir işçi gibi, derin bir uykuya dalmıştı. Gavrila kürekleri suya indirerek:

- Hazırım! dedi. Çelkaş:

- Tamam! diyerek dümeni sertçe kırdı; kaygan su yüzeyinde, öteki sandalların arasından,

hızla ileriye fırladılar. Kürek vuruşlarının yarattığı bir yakamoz akıntısı, yanıp sönerek

geriye doğru uzayıp gitti.

Çelkaş yumuşak bir sesle:

- Başın hâlâ ağrıyor mu? diye sordu.

-Ne diyorsun!.. Arı kovanı gibi uğulduyor. Şöyle suya sokup bir yıkasam...

- Nene gerek! Al şunu da, içini yıka! O saat aklın başına gelir. Çelkaş bunu söyleyerek

Gavrila'ya bir şişe uzattı.

Gavrila şişeyi aldı:

-Allah razı olsun! deyip kafasına dikti. Lıkır lıkır içmeye başladı.

Çelkaş:

- Hey! Dur bakalım! Yeter! diyerek durdurmasaydı, bütün şişeyi içip bitirecekti.

Sandal yeniden, mavnaların arasından kıvrıla kıvrıla, sessizce ilerlemeye başladı... Ansızın

limanın kalabalığından kurtularak açık denize çıktılar... Orada, engin mavilikte, gökle

denizin birleştiği yerde; uçları tiftik tiftik, leylak renkli bulutlarla; yoğun, can sıkıcı

gölgeleri denize düşen külrengi bulutlar ağır ağır kımıldıyordu. Birleşiyor, ayrılıyor,

biçimleriyle renkleri birbirine karışıyor, sonra yeniden insana ürküntü veren

yücelikleriyle beliriyorlardı... Uğursuz bir şey vardı bu duygusuz yığınların kımıltısında.

Sanki tükenmez bir kaynaktan çıkarak durmadan birikiyorlar; insanların içini umutla,

esenlikle dolduran yıldızların bir daha doğmaması için gökyüzünü örtmeye çalışıyorlardı.

Çelkaş:

- Nasıl? diye sordu; deniz çok güzel, değil mi? Gavrila:

- Neresi güzel! diye karşılık verdi. İnsan korkuyor...

Kürekleri kuvvetle, düzenle çekiyor; su usul usul hışırdıyor, yakamoz akıntısı

uzayıp

gidiyordu.

Çelkaş gülümseyerek:

- Korkuyormuş! diye homurdandı. Aptal!...

Hırsız Çelkaş denizi severdi. Bu uçsuz bucaksız, özgür ve güçlü karanlığa bakmaya

doyamıyor, içi içine sığmıyordu. Gavrila'nın cevabı canını sıkmıştı. Gözlerini ötelere

dikmiş, sessizce dümen tutuyor; denizin kadife gibi yumuşak bağrını yara yara,

gittikçe daha ötelere, daha ötelere ulaşmak istiyordu...

Deniz her zaman büyük, güzel duygular uyandırırdı onda. İçini günün pisliklerinden az çok

arındırırdı. Burada, gökyüzüyle dalgalar arasında, insanın yüreği hafifler, gönlü

sevinçle dolardı. Kederli düşünceler uzaklaşır, yaşamak bile bir bakıma

anlamsızlaşırdı... Bazı geceler yumuşak, uykulu bir fısıltı gelir denizden. Kötü

düşünceleri silip süpürür; büyük, güzel hayallerle doldurur içimizi...

Gavrila sandalı kuşkuyla gözden geçirerek, birdenbire:

-Ağ nerede? diye sordu. Göremiyorum.

Çelkaş irkildi.

-Ağ mı? Burada, kıç altında.

Fakat bu bacak kadar oğlana yalan söylemek zorunda kalışı canını sıkmıştı. Bir yandan

da düşüncelerinden koparılışına sinirlenmişti. Ansızın bir öfke dalgası kabardı içinde.

Böyle zamanlarda göğsünden boğazına kadar yakıcı bir sıcaklığın yükseldiğini

hissederdi hep. Yine öyle olmuştu. Vahşi bir sesle:

- Bana bak, dedi. Adam gibi otur oturduğun yerde!.. Üstüne görev olmayan şeye karışma.

Seni kürek çekmek için tuttularsa, küreğini çek. Bir daha ağzını açarsan, beynini

patlatırım! Tamam mı?

Sandal bir an için sarsılıp durdu. Kürekler suyu köpürterek öylece kaldılar. Gavrila

oturduğu yerde sıkıntıyla kıpırdandı.

-Asıl küreklere!

Hava keskin bir küfürle sarsıldı. Gavrila kürekleri kaldırdı, sandal sanki bir şeyden

ürküyormuş gibi, suyu gürültüyle hışırdatarak sarsıla sarsıla ilerlemeye başladı.

- Doğru çek!

Çelkaş dümeni bırakmadan kıç üstünde hafifçe dikilmiş, buz gibi gözlerini Gavrila'nın

solgun yüzüne dikmişti. Kamburlaşmış sırtıyla, sıçramaya hazırlanan bir kediye

benziyordu tıpkı. Dişlerinin kötü kötü gıcırdadığı, eklem yerlerinin çatırdadığı

işitiliyordu.

Ansızın sert bir ses çınladı:

- Kim var orada? Çelkaş:

- Doğru çeksene!.. Şeytan!.. Bir, ki!.. Yavaş!.. Geberteceğim şimdi, köpek! Asıl

küreklere!.. Karşı çıkmayı bilirsin!.. Hergele!., diye kızgın kızgın homurdanıyordu. Gavrila

elden ayaktan kesilmişti:

- Tanrım... Meryem Ana... diye mırıldanıp duruyordu...

Çelkaş limana doğru dümen kırdı. Fenerler yine renk renk ışıklarını saçıyor, direkler göğü

delecekmiş gibi yükseliyordu. Ses yeniden çınladı:

- Hey! Kim var orada? Kim o bağıran?

Bu kez daha uzaktan geliyordu. Çelkaş'ın içi rahatladı. Sesin geldiği yöne dönerek:

- Sen kendin bağırıyorsun ya! dedi. (Sonra gözlerini hâlâ bir dua mırıldanmakta olan

Gavrila'ya çevirerek) Şansın varmış evlat, diye ekledi. Eğer bu şeytanlar peşimize

düşmüş olsalardı, işin bitikti. Anlıyor musun? Kaldırır denize atardım seni!.. Balıklara yem

olurdun...

Çelkaş'ın öfkesi geçmişti. Yumuşak bir sesle konuşuyordu. Fakat Gavrila hâlâ korkudan

tir tir titreyerek yalvarmaya başladı:

- Ne olur, bırak beni gideyim! İsa aşkına, bırak beni! (Bir yandan da ağlıyordu.) Ben artık

mahvoldum!.. Sende Allah korkusu yok mu? Benden ne istiyorsun? Ben senin işine

yaramam!.. Bu işlerden ne anlarım?.. Vay başıma gelenler... Allahım! Günahlarımı

bağışla! Kardeş, ne istiyorsun benden? Günah değil mi...? Niçin Allah yolundan

uzaklaşıyorsun..? Bu gibi işler...

Çelkaş sert bir sesle:

- Hangi işler? diye sordu. Ha? Söyle bakayım, hangi işlerden söz ediyorsun?

Köylü delikanlısının korkusu, serserinin hoşuna gitmişti. Bir yandan da kendi

kabadayılığını düşünerek keyifleniyordu. Gavrile titrek bir sesle:

- Karanlık işler, kardeş... diye mırıldandı. Allah aşkına bırak beni! Ben senin ne işine

yararım..? Ha..? Ne olur...

- Hey, kes sesini! İşime yaramasan seni yanıma almazdım. Anladın mı? Bir daha ağzını

açayım deme!

Gavrila:

-Allahım! diye inledi.

Çelkaş:

-Yeter! diye tersledi. Şimdi tepeleyeceğim ha!..

Fakat Gavrila kendini tutamıyor, hıçkıra hıçkıra, burnunu çeke çeke ağlıyordu. Bir yandan

da bütün gücüyle asılıyordu küreklere. Sandal hızla ilerliyordu. Yeniden mavna

yığınları arasına girip kıvrıla kıvrıla ilerlemeye başladılar.

- Hey, bana bak! Kulağını aç, iyi dinle! Eğer ağzından bir şey kaçıracak olursan toz

ederim seni! Anladın mı?

Gavrila:

-Allahım! Ben mahvoldum!.. diye inledi.

Çelkaş buz gibi gözlerini onun yüzüne dikerek ürkütücü bir tonla:

- Kes şu zırıltıyı dedim ulan! diye fısıldadı.

Gavrila'nın eli ayağı buz kesildi. Düşünme yeteneğini büsbütün yitirdi. Bir daha ne

ağzını açtı, ne de Çelkaş'ın yüzüne bakmaya cesaret etti. Sadece, kurulmuş bir

makina gibi kürek çekmekle yetindi.

Dalgalar ürkütücü bir sesle uğulduyordu. Limana girdiler... İnsan sesleri, dalgaların

uğultusuna karışıyor; bir şarkı ve ince ıslık sesleri işitiliyordu. Limanla deniz arasındaki

duvara yanaştılar.

Çelkaş:

- Dur! diye fısıldadı. Kürekleri bırak! Ellerinle duvara dayan! Daha yavaş, hayvan!.. Gavrila

kaygan taşlara abanarak sandalı yana doğru, duvar boyunca ilerletti. Taşlar bir yosun

tabakasıyla kaplı olduğu için sandalın bordası sürünürken gürültü çıkarmıyordu.

- Dur!.. Kürekleri bana ver!.. Yol kâğıdın nerede? Çıkınında mı? Çıkınını da ver bakayım!

Çabuk ol! Dostum, tüymeyesin diye yapıyorum bunu... Şimdi yerinden

kımıldayamazsın işte... Kürekler olmadan da belki bir yolunu bulup kaçabilirdin ama,

sıkıysa git şimdi... Ben gelene kadar buradasın... Tamam mı? Çıt çıkardığını duyarsam

denizin dibini boylayacağını unutma!..

Çelkaş bunları söyledikten sonra elleriyle bir yerlere tutundu; ansızın, kedi gibi duvarın

arkasında kayboldu.

Gavrila titredi... Bu pos bıyıklı, çökük avurtlu adam yanından ayrılır ayrılmaz üstünden

sanki bir yük kalkmış, yüreği hafiflemişti... Şimdi kaçmalıydı işte!.. Rahat rahat nefes

alarak çevresine bakındı. Solda kapkara, direksiz bir gemi iskeleti yükseliyordu. Kocaman

bir tabutu andıran bu teknenin içinde insan olmadığı belliydi... Dalgalar, bordasına

vurdukça boğuk bir uğultu çıkıyordu. Sağda, soğuk, ıslak bir yılana benzeyen dalgakıran

uzayıp gidiyordu. Arkada yine birtakım gemi iskeletleri vardı. Deniz durgundu.

Gökyüzünde kara kara bulutlar dolaşıyor; ağır ağır kımıldanarak insanı ağırlıklarıyla

ezmek istiyorlardı sanki. Soğuk, karanlık, uğursuz bir şey vardı her yanda... Gavrila

korkmaya başladı. Çelkaş'ın yanında duyduğu korkudan daha da beterdi bu. Bir el göğsünü

eziyordu sanki. Oturduğu yerde büzüldükçe büzüldü... Denizin mırıltısından başka ses

yoktu çevrede. Bulutlar yine ağır ağır gökyüzünde dolaşıyorlardı. Fakat daha yükseklere

çıkmışlardı şimdi. Gökyüzü de tıpkı denize benzemişti. Ama daha dalgalı, daha hırçın bir

denize. Bulutlar, yeryüzüne saldıran beyaz köpüklü dalgaları andırıyordu.

Gavrila bu korkunç sessizliğin, bu yüce güzelliğin ortasında ezildikçe eziliyor, Tanrı'dan

patronunun bir an önce dönmesini diliyordu... Ya Çelkaş geri dönmezse..? Zaman

gökyüzündeki bulutlardan daha ağır ilerliyordu... Sessizlik, gittikçe daha çok ürkütücü

oluyordu... Ansızın dalyanın ordan bir şıpırdı, insan seslerine benzeyen birtakım

gürültüler geldi. Gavrila korkudan az kalsın ölüyordu... Az sonra Çelkaş'ın boğuk bir sesle:

- Hey! Uyuyor musun? Tutsana şunu!.. Daha yavaş!., diye homurdandığı işitildi.

Dört köşe, ağır bir sandık uzatmıştı duvardan. Sonra onun gibi bir tane daha uzattı.

Gavrila sandıkları sandala yerleştirdi. Çelkaş Gavrila'nın çıkınıyla kürekleri de bir çırpıda

uzattıktan sonra yine kedi gibi duvardan süzüldü; sandalın kıçındaki yerini aldı. Göğsü

hızlı hızlı inip kalkıyordu. Gavrila ürkek ürkek gülümsedi; neşeli bir sesle:

- Yoruldun mu? diye sordu.

-Azıcık yoruldum, küçük dana! Haydi bakalım, yapış şimdi küreklere! Olanca gücünle çek!

Kardeşlik, şansın yaver gitti! İşin yarısını başardık sayılır. Şimdi şeytanların gözüne

görünmeden tüymek kaldı. Kıyıya varınca paralarını alıp doğru Maşka'nın yanına gidersin.

Hey delikanlıcık! Senin Maşkan vardı, değil mi?

- Yo-ok!

Gavrila kürekleri çelik gibi pençeleriyle kavramış, olanca gücüyle çekiyordu. Göğsü körük

gibi inip kalkıyordu. Deniz sandalın altında hışırdıyor, şimdi daha geniş bir yakamoz

akıntısı bırakıyordu geride. Gavrila kan ter içinde kalmıştı. Ama yine de olanca gücüyle

küreklere asılıyordu. İki kez korkudan ölecek gibi olmuştu bu gece. Aynı şeyi bir kez

daha yaşamak istemiyordu. İstediği tek şey, bu uğursuz işten bir an önce kurtulmak,

kıyıya varır varmaz da kaçıp gitmekti. Yoksa bu adam onu ya öldürecek, ya da hapishaneyi

boylatacaktı. Ağzını açmamaya, Çelkaş'ın bütün buyruklarını yerine getirmeye karar

vermişti. Aziz Nikola'ya adaklar adıyor, bildiği bütün duaları bir bir geçiriyordu içinden...

Arada bir Çelkaş'a yan gözle bakarak buhar kazanı gibi oflayıp pufluyordu...

Çelkaş uçmaya hazırlanan bir şahin gibi dümenin başına çömelmiş, bir eliyle sandalı

yönetiyor, öteki eliyle bıyıklarını sıvazlıyordu. Yine bir şahininkini andıran keskin

gözlerini karanlığa dikmişti. Dudaklarında hafif bir gülümseyiş dolaşıyordu. İyi bir voli

vurmuştu. Hayatından memnundu. Yırtınırcasına kürek çeken köylü oğluna karşı da içinde

bir sıcaklık duyuyordu. Kendisinden nasıl korktuğunun farkındaydı onun. Bir şeyler

söyleyerek gönlünü almak istedi. Gülümseyerek:

- Eey! dedi, söyle bakalım, çok mu korktun? Ha? Gavrila soluğunu verirken:

- Yo-ok!.. deyip yutkundu.

- O kadar hızlı çekme artık. Geçeceğimiz bir yer daha kaldı... Şimdi biraz dinlen...

Gavrila durdu. Mintanının yeniyle yüzündeki terleri sildi. Sonra kürekleri yeniden suya

daldırdı.

- Hişt, usul usul çek. Su hışırdamasın. Ses duyulabilir. Kardeş, buranın insanları çok

serttir. Tüfekle oynamayı da çok severler... Alnında bir delik açarlar, neye uğradığını

anlayamazsın...

Sandal denizin üzerinde çıt çıkarmadan kayıp gidiyordu şimdi. Küreklerin ucunda su

damlaları birikiyor; düştükleri yerlerde beliren küçük lekecikler az sonra siliniyordu.

Gece daha karanlık, daha sessiz olmuştu. Gökyüzü hırçın bir denizi andırmıyordu artık.

Kapkara, kalın bir bulut tabakasıyla kaplanmıştı. Deniz de daha karanlık, daha kıpırtısızdı.

Uzaklar iyice belirsizleşmişti. Hava sıcak, tuzlu bir bahar kokusuyla doluydu. Çelkaş:

-Ah, bir yağmur yağsa! diye fısıldadı. Tereyağdan kıl çeker gibi tehlikeyi atlatırdık.

Sandal, kocaman, karanlık gövdeleri gökyüzüne uzanan mavna yığınları arasından

geçiyordu şimdi. Mavnalardan birinde fenerli bir adamın kımıldadığı görüldü.

Bordalara çarpan denizin, uğultulu, boğuk bir ses çıkardığı işitiliyordu. Çelkaş, ancak

duyulabilen bir sesle:

- Devriyeler!., diye fısıldadı.

Kürekleri daha yavaş çekmesi söylendiğinden beri Gavrila korku içindeydi zaten. Gözlerini

karanlığa dikmiş, kulak kesilmişti. Bedeninin bütün damarları, bütün sinirleri gerilmişti

sanki. Başı çatlayacakmış gibi zonkluyor, sırtı ürperiyordu. Ayaklarına sivri uçlu, küçücük

iğneler batıyordu durmadan. Gözleri karanlığa bakmaktan iyice yorulmuştu. Kalbi küt küt

atıyor, her an "Hırsızlar!.. Durun!.." diye bağrılmasını bekliyordu...

Çelkaş, "Devriyeler!" diye fısıldadığında zavallı delikanlı büsbütün fenalaştı. Beyninden

vurulmuşa döndü. Bağırmak, onları yardıma çağırmak istiyordu... Oturduğu yerden

birazcık doğruldu, derin bir soluk aldı, bağırmak için ağzını açtı; fakat birdenbire müthiş

bir korkuya kapılarak, suratına bir kamçı yemişçesine sandalın içine yuvarlanıverdi!

...Işıl ışıl yanan kocaman bir kılıç gecenin karanlığını biçmiş, keskin dilini gökyüzünde

gezdirmiş; şimdi geniş, mavi ışıklı bir yol açarak denizin üstünde uzanıyordu. Gecenin göz

alıcı sisiyle örtülü dilsiz sandallar, mavnalar yığını belirmişti karanlıkta. Sanki uzun

süredir deniz dibinde kalan bu sandallar ve mavnalar yığını, şimdi ansızın, denizin

bağrından doğan o ateşli kılıcın buyruğuyla yeniden su üstüne çıkmışlar, dünyayı

seyrediyorlardı... Mavnaların direkleriyle yelkenleri, kökleri derinlerde, tuhaf deniz

bitkilerini andırıyordu. Bu korkunç, mavi ışıklı kılıç, pırıl pırıl parlayarak yeniden yükseldi,

gecenin karanlığını biçti, bu kez başka bir yönde yeniden denizin bağrına uzandı. Başka

sandallar, mavnalar yığını belirdi karanlıkta...

Çelkaş'ın sandalı durmuş, bir o yana bir bu yana sallanıyordu. Gavrila yüzünü elleriyle

örtmüş, sandalın dibinde yatıyor; Çelkaş onu ayağıyla dürterek, öfkeden kudurmuşçasına:

- Hayvan! diye homurdanıyordu kısık bir sesle. Gümrük kruvazörü dolaşıyor... Işıklarıyla

denizi tarıyorlar. Kalksana, kütük!.. Şimdi görecekler bizi. Kendini de, beni de

mahvedeceksin. Kalksana ulan!..

Sonunda, hızlıca bir tekme yiyen Gavrila sıçrayıp doğruldu, yerine oturdu, kürekleri el

yordamıyla bulup çekmeye başladı..

-Yavaş çek! Geberteceğim ulan! Yavaş dedim!.. Allah belanı versin, salak herif!.. Niye

korktun ulan? Ha? Şapşal!. Adam fenerden korkar mı..? Yavaş çek!.. Dangalak!..

Kaçakçı arıyorlar. Uzaklaştılar artık, bizi göremezler. Korkma, bizi göremezler artık.

(Çelkaş tepeden bir bakışla çevresini süzdü.) Tamam, tehlike geçti!.. Of be!.. Hey,

kütük, keyfin yerine geldi mi?

Gavrila ses çıkarmadan, soluk soluğa kürek çekiyor, hâlâ uzakta bir yerlerde denizle

gökyüzünü tarayan o ateşli kılıca bakıyordu yan gözle. Çelkaş onun fener olduğunu

söylemişti ya, Gavrila'nın aklı bir türlü yatmıyordu bu işe. Işıldağın soğuk, mavi ışığı

denize gümüş renkli bir aydınlık saçıyor, köylü delikanlısının içini ürpertiyle

dolduruyordu. Kurulmuş bir makine gibi kürek çekiyor, sanki ansızın gökten tepesine

bir şey düşecekmişçesine büzüldükçe büzülüyordu. Hayvansal bir korkuydu bu. Olup

bitenler, insansı hiçbir şey bırakmamıştı içinde.

Çelkaş'ınsa keyfi yerindeydi. Sinirleri iyice yatışmıştı. Bıyıkları kıpırdanıyor, gözleri

sevinçle parlıyordu. Dişlerinin arasından bir ıslık tutturmuştu. Ciğerlerini nemli

havayla dolduruyor, çevresine bakmıyor, gözleri Gavrila'ya ilişince tatlı tatlı

gülümsüyordu.

Serin bir esinti denizi dalgalandırdı. Bulutlar daha incelmiş, daha saydamlaşmalardı

şimdi. Fakat gökyüzü hâlâ kapanıktı. Denizi dalgalandıran esinti, bulutları

kımıldatamamıştı.

- Hey, kardeşlik, kendine gel artık! Betin benzin kül gibi oldu be! Tamam, tehlike geçti

artık. Hey, işitiyor musun beni?

Çelkaş'ın sesi de olsa, bir insan sesi duymak Gavrila'nın hoşuna gitmişti. Usulca:

- İşitiyorum, dedi.

- Yeter artık! Kendine gel... Haydi, biraz da dümene geç bakalım, kürek çekmekten

yoruldun!

Yer değiştirdiler. Gavrila'nın bacakları titriyordu. Çelkaş bunu görünce daha çok acıdı

oğlana. Omzuna vurarak:

- Haydi, haydi, korkma artık! dedi. İyi para kazandın! Kardeşlik, bir yirmi beş rubleliğe ne

dersin, ha?

- Ben para istemiyorum... Kıyıya bir varabilseydik...

Çelkaş elini salladı, bir tükürük fırlattı, sonra küreklere yapışarak uzun kollarının geniş

hareketiyle çekmeye başladı.

Deniz kıpırdanıyordu. Küçük, köpüklü dalgalar birbiri arkasına koşuyor, çarpışan suların

zerrecikleri ince bir toz tabakası gibi yükselip dağılıyordu. Eriyen köpüklerin çıkardığı

hışırtı havayı tatlı bir ezgiyle dolduruyordu. Karanlık daha bir canlanmış gibiydi.

Çelkaş:

- Ee... dedi. Demek köye gideceksin şimdi? Evlenecek, toprağı ekip biçmeye

başlayacaksın. Karın, bir sürü çocuk doğuracak, nasıl besleyeceğini şaşıracaksın. Bütün

bunlar için uğraşmaya değer mi?.. Ha, söyle bakayım? Ne zevk var bunda? Gavrila

titreyerek, ürkek bir sesle:

- Bundan zevkli ne olur!., dedi.

Rüzgâr bulutları aralamaya başlamış, gökyüzü yer yer ortaya çıkmıştı. Yıldızlar da bir bir

görünmeye başlamıştı. Işıltılar denize yansıyor, dalgaların üzerinde bir görünüp bir

kayboluyordu. Çelkaş:

- Sağa dümen kır! dedi. Az sonra varıyoruz! Evet!.. Bu iş de böylece bitti. İyi voli vurduk

doğrusu!.. Ne dersin, ha? Bir gecede beşyüz papel!.. Fena para sayılmaz, değil mi?

Gavrila ağzı bir karış açık:

- Beşyüz papel ha?., dedi. (Sonra korktu, ayağıyla sandıkılara dokunarak.) Ne var ki

bunlarda? diye sordu.

- Çok değerli şeyler. Asıl fiyatlarına göre satsam, bin ruble de eder. Ama ben pahacı

değilim... Anlıyorsun ya?

Gavrila şaşkın şaşkın:

-Vay be... dedi. Eğer bu para benim elime geçseydi!..

İçini çekti. Köyünü, yoksul evceğizini, anasını anımsamıştı ansızın. Onlar için çalışıyor,

bunca

çileyi onlar için çekiyordu. Yalçın bir tepenin yamacına kurulmuş evleri, içinden geçen

küçük

deresiyle, çevresindeki iğde, kayın ağaçlarıyla, köyü gözlerinin önünde canlandı. Bir daha

içini

çekti...

- Of!.. Çok iyi olurdu be!..

- Hele hele!.. Trene atladığın gibi köyün yolunu tuttuğunu görür gibi oluyorum... Kızlar

çevrende fır fır dönerlerdi artık!.. Gönlünün çektiğini seç!.. Evi de yıktırır, yenisini

yaptırırdın... Fakat ev yaptırmaya bu para yetmez belki...

-Öyle... Ev yaptırmaya yetmez. Bizim orada tahta pahalıdır.

- Ne olacak canım? Eskisini onartırdın sen de. Atın var mı, atın? -At mı? Var ama, çok

yaşlandı fukara.

- İyi ya... Sen de gü-zeel bir at çekersin altına!.. İnek...Koyun...Tavuk mavuk... Ne dersin,

ha?

- Ne olur, sus!.. Oh, Tanrım! Ne güzel yaşayıp giderdim!

- Kardeş, keyfine diyecek olmazdı doğrusu... Ben de bu işlerden anlarım biraz. Bir

zamanlar benim de yuvam vardı.. Babam köyün en zenginlerinden biriydi...

Çelkaş kürekleri ağır ağır çekiyor; sandal, bordasına neşeli şıpırtılarla çarpan dalgaların

üzerinde beşik gibi sallana sallana ilerliyordu. Deniz, gitgide daha oynaklaşıyordu.

Sandaldaki adamlar derin bir düşünceye dalmışlardı. Dalgın dalgın çevrelerini süzüyor,

her biri kendi hayatını düşünüyordu. Çelkaş, Gavrila'yı biraz canlandırmak, neşelendirmek

için köyden söz açmıştı. Konuşurken bıyık altından gülüyordu önceleri. Fakat delikanlıya

köy hayatının mutluluklarını anlatırken, birdenbire kendi sözlerinin etkisi altında kalmış,

geçmiş günler gözlerinin önünde canlanmıştı. Delikanlıyı konuşturmak isterken, kendisi

sözü bırakmak istemiyordu şimdi:

- Kardeş, köy hayatı demek, özgürlük demektir! Kendi kendinin efendisidir insan. Belki

yıkık döküktür ama, senin olan bir evceğizin vardır. Topu topu bir evleklik de olsa, toprak

kendinindir! Bey de sensin, paşa da!.. Herkesten saygı beklemek hakkına sahipsindir...

Öyle değil mi?..

Çelkaş heyecanlanmıştı. Gavrila da heyecanlanmış, karşısındaki adama merakla bakıyordu.

O da kendisi gibi bir köylüydü demek. Bütün benliğiyle bağlı olduğu topraktan elinde

olmaksızın ayrı düşmüş, bu ayrılığın acısını yaşıyordu şimdi.

- Haklısın kardeş, haklısın! Yerden göğe kadar haklısın! İşte, sözgelişi seni ele alalım:

Topraksız bir adam neye yarar? Kardeş, toprak ana gibidir, ömür boyunca unutulmaz.

Çelkaş düşünceye dalmıştı... Göğsünde bir öfke dalgasının kabardığını hissediyordu. O,

gerçek bir kabadayıydı. Onuruna dil uzatıldığında, hele bunu yapmaya kalkanlar, beş

paralık adamlar olursa, hep böyle bir öfke duyardı içinde. Ansızın,

kudurmuşçasına:

- Kes sesini!., diye bağırdı. Benim ciddi konuştuğumu mu sandın? Şaşarım aklına! Gavrila

yeniden ürkekleşerek:

-Amma da iş! dedi. Ben senden mi söz ediyorum sanki? Dünyada senin gibi çok adam var!..

Her yer mutsuz insanlarla dolu!.. Sendeleyip duruyorlar... Çelkaş dilinin ucuna kadar gelen

küfürleri nedense tuttu, kısaca: -Ayıbalığı, geç bakalım küreklere! buyruğunu verdi.

Yeniden yer değiştirdiler. Çelkaş dümene geçerken, içinde Gavrila'yı bir tekmede suya

yuvarlamak isteği uyandı.

Konuşmuyorlardı artık. Fakat, Gavrila'nın susuşu da Çelkaş'a köyü anımsatıyordu şimdi...

Geçmiş günlere dalıp gitmiş, dümen tutmayı bile unutmuştu. Sandal denizin akıntısına

kapılmış, bir yerlere doğru sürükleniyordu. Dalgalar da bunu anlamış gibi, bordasına daha

serbest çarpıyorlardı artık. Mavi bir yakamoz akıntısı, küreklerin ucundan başlıyor,

kıvrıla kıvrıla dibe doğru iniyordu. On bir yıllık serserilik hayatının kalın bir duvar gibi

ayırdığı geçmiş günler canlanmıştı Çelkaş'ın gözlerinde. Çocukluk yıllarını; kırmızı yanaklı,

sıcak bakışlı, tombul bir kadın olan anasını; sert bakışları, kızıl sakalıyla bir devi andıran

babasını anımsadı. Sonra büyümüş, güvey olmuştu. Kara gözleri, uzun saç örgüleri, neşeli,

yumuşak tavırlarıyla Anfisası gözlerinin önüne geldi. Kendisi de yakışıklı, kanlı canlı bir

askerdi. Babası o sıralar yaşlı bir adamdı artık. Çift sürmekten iki büklüm olmuştu.

Anasının yüzü de buruş buruştu. Askerden döndüğü günü anımsadı. Babası nasıl da

övünmüştü onunla. Gür bıyıklı, aslan gibi bir yiğit olan oğluna, Grigorisine nasıl da

bakmaya doyamamıştı... Geçmiş günleri anımsamak içimizde her zaman tatlı duygular

uyandırır... Geçmişte içilen ağu bile, sonradan şerbetmiş gibi gelir insana...

Tanıdık, dost bir rüzgâr okşuyordu Çelkaş'ın yüzünü. Anacığının tatlı sözleri, gerçek bir

köylü olan babasının sert sesi, geçmişte kalan, unutulmuş yığınla ses çınlıyordu kulağında.

Buram buram bir toprak kokusu geliyordu burnuna... Çelkaş, bütün

benliğiyle bağlı olduğu köy hayatından, bir daha dönmemecesine kopmuş olmanın acısını

yaşıyor; yapayalnız, kimsesiz bir çocuk gibi hissediyordu kendini. Gavrila ansızın:

- Hey! Nereye gidiyoruz böyle? diye sordu.

Çelkaş irkildi. Yırtıcı bir kuş gibi çevresine bakındı. -Vaycanına, uzaklaşmışız!.. Kürekleri

daha hızlı çek... Gavrila gülümseyerek:

- Dalmıştın galiba? diye sordu. -Yorulmuşum...

Delikanlı, ayağıyla sandıklara dokunarak:

-Artık yakalanmayız, öyle mi? dedi.

-Yok... İçin rahat olsun. Birazdan malları satıp paramızı alacağız... Yaa!

- Beş yüz ruble?

- En azından.

- İyi para be! Eğer hepsi benim olsa!.. Neler yapmazdım ki...

- Köyde mi?

-Tabii. Başka nerde olacak?..

Gavrila hayale daldı. Çelkaş ise susuyordu. Bıyıkları sarkmış, gözleri sönükleşmişti. Kirli

gömleğinin kıvrımlarına varıncaya kadar, bir gariplik çökmüştü üstüne...

Sertçe dümen kırdı; sandal, suyun üzerinde kapkara görüntüsü yükselen bir mavnaya

doğru yaklaşmaya başladı.

Gökyüzü bulutlarla kaplanmıştı yine. Usul usul serpiştirmeye başlayan ılık, ince bir

yağmur, tatlı bir şıpırtı çıkararak dalgalara karışıyordu.

Çelkaş:

- Dur! Yavaş ol! komutunu verdi.

Sandalın çengelini, mavnanın bordasına sarkan bir ipe bağlayarak:

- Şeytan herifler!.. Uyuyorlar mı yoksa?., diye homurdandı. Hey! Merdiveni uzatın!..

Yağmur da daha önce yağamazdı sanki!.. Hey!.. Tanrının cezaları!.. Heeey!..

Uykulu bir ses duyuldu: -Çelkaş, sen misin?

- Evet, evet, merdiveni sarkıtın. -Çelkaş geldi, Kalimera! Çelkaş kızgın bir sesle:

- Şeytan herif, merdiveni sarkıtsana!.. diye gürledi.

- Oo, seninki kızgın gelmiş bugün... Çelkaş, arkadaşına dönerek: -Gavrila, tırman! dedi.

Az sonra güvertedeydiler. Kendi aralarında tuhaf bir dille fısır fısır konuşan sakallı,

karanlık bakışlı üç adam, Çelkaş'ın sandalını gözden geçiriyorlardı. Uzun bir tulum

giyinmiş dördüncü bir adam Çelkaş'a yaklaştı, sessizce elini sıktı. Sonra kuşkulu

bakışlarla Gavrila'yı süzdü. Çelkaş kısaca:

- Para sabaha hazır olsun, dedi. Ben yatmaya gidiyorum şimdi. Gavrila, haydi gidelim!

Karnın aç mı?

Delikanlı:

- Uyusam iyi olur... diye karşılık verdi.

Beş dakika sonra da horul horul uyuyordu. Çelkaş ise onun yanına oturmuş, bir

çizmeyi ayağına uydurmaya çalışıyor, ara sıra düşünceli bir tavırla tükürerek,

dişlerinin arasından hüzünlü bir ıslık çalıyordu. Sonra ellerini başının altında kenetledi,

o da Gavrila'nın yanına uzandı.

Mavna usul usul sallanıyor, hazin bir tahta gıcırtısı geliyordu bir yerlerden. Güverteye

yumuşak bir yağmur yağıyor, dalgalar mavnanın bordasına çarpıyordu... Bütün bu

kederli sesler, oğlunun geleceğinden umutlu olmayan bir ananın söylediği ninniyi

andırıyordu...

Çelkaş dişlerini sıktı; başını kaldırıp çevresine bakındı; bir şeyler mırıldandı, sonra

yeniden uzandı... Yatarken açılmış bacaklarıyla büyük bir makası andırıyordu. III

İlk uyanan Çelkaş oldu. Bir süre kaygıyla çevresine bakındıktan sonra yatıştı; henüz

uyumakta olan Gavrila'ya göz attı. Beriki tatlı tatlı horluyor; güneş yanığı, sağlıklı, çocuk

yüzü şirin bir gülümseyişle aydınlanıyordu. Çelkaş içini çekti; dar bir ip merdivenden

tırmanarak yukarıya çıktı. Bulutlar dağılmıştı. Fakat sonbahar göğünün külrengi aydınlığı

yine de hüzün vericiydi.

İki saat sonra döndü. Yüzü pembeleşmiş, bıyıkları keyifle yukarı doğru kıvrılmıştı. Uzun,

sağlam çizmeler vardı ayağında. Deri bir pantolon giymiş, sırtına güzel bir gocuk

geçirmişti. Kullanılmış, fakat sağlam şeylerdi hepsi de. Bu kılık, Çelkaş'a çok yakışmıştı.

İri yarı, güçlü kuvvetli bir adam olmuştu şimdi. Gavrila'yı ayağıyla dürterek:

- Hey, küçük dana, kalk artık! diye bağırdı.

Gavrila sıçradı, bir süre bulanık gözlerle ürkek ürkek Çelkaş'a baktı. Çelkaş

kahkahalarla gülüyordu.

Gavrila onu neden sonra tanıyabildi.

- Vay anam vay!., diye gülümsedi. Beyefendi olmuşsun!

- Ne sandın!.. Fakat amma da ödlek şeymişsin be!.. Dün gece kaç kere ölüp dirildin, ha?..

- İnsaf et, sen benim yerimde olsan ne yapardın? Başıma ilk kez böyle bir şey geliyor.

Sonra, insan bütün ömrünce ruhunu kirletmiş olabilir!

- Öyle mi? Bir voliye daha çıkmak istemez misin yani? Ha?

- Bir voli daha mı? Şey... Bilmem ki... Kaç para için?

- Diyelim ki iki yüz ruble!..

- İki yüz ruble ha? Bilmem ki... Çıkarım belki!..

- Dur bakalım! Ya ruhun kirlenirse ne olacak?

- Şey... Olabilir tabii... Belki de... kirlenmez... (Gavrila gülümseyerek sözlerini

tamamladı.) Ruhuna bir şeycik olmaz, ömrün boyunca da bey gibi yaşarsın.

Çelkaş keyifli keyifli gülerek:

- Peki, peki! dedi. Şaka ettim. Haydi, kıyıya gidiyoruz...

Yeniden sandala bindiler. Çelkaş dümene, Gavrila küreklere geçti. Gökyüzü ince, külrengi

bir bulut tabakasıyla kaplıydı. Sandal, koyu yeşil bir renk almış olan denizin üzerinde

sarsılarak ilerlemeye başladı. Sandaldakilerin üzerine küçük dalga serpintileri sıçrıyordu.

İlerde kıyının sarı çizgisi görünüyor, engin deniz beyaz köpüklü dalga sürüleriyle gitgide

geride kalıyordu. Limana yaklaştıkça, sandallar, mavnalar daha belirginleşiyordu. Solda da

kentin beyaz evleri görünmeye başlamıştı. Ordan kopup gelen boğuk bir uğultu, dalgaların

şıpırtısına karışıyor, etkili, hoş bir ezgi doğuyordu bu birleşmeden... Bütün bu görüntüler

ince, külrengi bir sis tabakasıyla örtülüydü... Çelkaş, başıyla denizi göstererek:

- Eh, akşama bir iyilik düşünüyor! dedi. Bütün gücüyle küreklere asılmakta olan Gavrila:

- Fırtına mı patlayacak? diye sordu.

Rüzgârın taşıyıp getirdiği serpintiler delikanlıyı tepeden tırnağa ıslatmıştı. Çelkaş:

- Evet!., dedi.

Gavrila merakla ona bakıyordu... Sonunda, Çelkaş'ın söze başlamaya niyetli olmadığını

görerek:

- Şey, kaç para verdiler? diye sordu.

Çelkaş cebinden çıkardığı bir tomar parayı Gavrila'ya göstererek:

- İşte! dedi.

Renk renk kâğıt parçaları Gavrila'nın gözlerini kamaştırdı.

- Vay be!.. Ben de yalan söylüyorsun sanmıştım!.. Kaç para var orada?

- Beşyüz kırk ruble!

Çelkaş'ın yeniden cebe indirdiği para tomarını gözleri parlayarak izleyen Gavrila:

- Harika!., diye mırıldandı!. Aahh!.. Eğer bu paralar benim olsaydı... (Üzüntüyle içini

çekti.)

Çelkaş heyecanlı bir sesle:

- Bu gece seninle eğleneceğiz delikanlıcık!.. diye bağırdı. Sen paradan yana merak etme...

Kardeş, senin payını ayırdım ben... Kırk ruble yeter mi? Ha, ne dersin? İstersen hemen

vereyim?

- Eğer sana göre bir şey yoksa... Ben kabul ederim! Gavrila'nın heyecandan eli ayağı

titriyordu.

- Seni gidi yavru şeytan seni! Kabul edermiş! Kardeş, lütfen kabul et! Çok rica ederim,

kabul et! Bu para tomarını nereye koyacağımı bilmiyorum! Kabul et de, bu yükten

kurtulayım!..

Çelkaş Gavrila'ya birkaç tane on rublelik uzattı. Beriki, kürekleri bıraktı; titreyen

elleriyle paraları alıp çıkınının bir yerine gizledi. Bir yandan da, sıcak bir şey içiyormuş

gibi hızlı hızlı soluyordu. Sonra yeniden kürekleri kavradı; bir şeyden

korkuyormuşçasına gözlerini önüne indirip sinirli, tedirgin hareketlerle çekmeye

başladı. Omuzlarının, kulaklarının titrediği görülüyordu.

Çelkaş düşünceli bir tavırla:

-Amma da açgözlüymüşsün ha!.. Çok kötü... Fakat, ne yaparsın, köylü milleti böyledir

işte...

Gavrila birdenbire, kendinden geçmişçesine heyecanlanarak:

- Parasız hayat olur mu!., diye bağırdı.

Sonra kesik kesik, aceleden dili dolaşarak, zengin köylüyle yoksul köylü arasındaki farkı

anlatmaya başladı. Kafasından hızla geçen düşünceleri yakalamaya çalışıyor, bir çırpıda

her şeyi söyleyivermek istiyordu sanki!.. Saygı, eğlence, mutluluk; her şey paranın

uçundaydı!..

Çelkaş ilgiyle dinliyordu onu. Kimi zaman yüzü asılıyor, kimi zaman tatlı tatlı

gülümsüyordu. Bir ara:

- Geldik!., diyerek Gavrila'nın söylevini kesti. Dalgalar sandalı kumsala doğru

sürüklüyorlardı.

- Bu iş burada bitti kardeşçik. Sandalı biraz ileri çekelim de dalgalar götürmesin. Sonra

gelip alacaklar onu. Biz de ayrılıyoruz artık!.. Kent buradan sekiz verst çeker. Oraya mı

gideceksin yine? Ha?

Çelkaş kurnaz kurnaz gülümsüyordu. Karşısındakine, onun hiç ummadığı bir iyilik

yapmaya hazırlanan, bu düşünceyle için için sevinen bir adam hali vardı üzerinde.

Elini cebine sokmuş, paraları karıştırıyordu.

Gavrila güçlükle soluk alarak, ezile büzüle:

-Yok... Ben... Gitmeyeceğim... Ben... diye mırıldandı.

Çelkaş onu tepeden tırnağa süzerek:

- Ne oluyor? Niçin ezilip büzülüyorsun? diye sordu.

- Hiiç...

Fakat delikanlının yüzü bir kızarıyor, bir bozarıyordu. Ne yapacağını bilemeyen bir

adam gibi tedirgin tedirgin kıpırdanıp duruyordu.

Gavrila'nın bu durumu Çelkaş'ın hoşuna gitmemişti. İşin sonu nereye varacak diye

beklemeye başladı.

Köylüoğlu birdenbire, hıçkırığı andıran bir kahkaha nöbetine tutuldu. Başını öne eğmiş,

gülüp duruyordu. Çelkaş yüzünü göremiyordu ama, kulaklarının ikide bir kızarıp

bozardığını görebiliyordu delikanlının.

Elini sallayarak:

- Canın cehenneme! dedi. Yoksa aşık mı oldun bana? Kız gibi ne kırıtıp duruyorsun!..

Ayrılacağımıza çok mu üzüldün? Hey, süt kuzusu! Söylesene, ne oldu? Yoksa ben

gidiyorum!..

Gavrila tiz bir sesle:

- Gidiyorsun ha? diye bağırdı.

Sesi ıssız kıyıda çın çın öttü. Dalgaların ıslattığı kum yığınları titrediler sanki. Çelkaş da

irkildi. Gavrila ansızın onun ayaklarına atıldı, elleriyle kucaklayıp kendine çekti. Çelkaş

düşmemek için sendeledi, dengesini güçlükle koruyarak kumsala otururken dişlerini

sıkıp yumruğunu hızla salladı. Fakat tutturamamıştı. Gavrila karşısında durmuş,

utançtan titreyen bir sesle yalvarıyordu:

- İki gözüm!.. O paraları bana ver! İsa aşkına bana ver!.. Sen ne yapacaksın? Bir gecede,

bir gececikte kazandın onları.. Bana verirsen, hayatım kurtulacak... Sana dua ederim...

Tanrının seni bağışlaması için bütün ömrümce dua ederim!.. Sen onları rüzgâra

üfleyeceksin, bir anda uçup gidecekler... Ama ben toprak alacağım... Ne olur, ver onları

bana! Sen onları ne yapacaksın? Senin için ne değeri var? İstesen, bir gecede yine zengin

olursun! Benden bu iyiliği esirgeme! Sen yıkılmış bir adamsın... Artık kendini

kurtaramazsın... Oysa ben!... Ooh!.. Onları bana ver!..

Çelkaş hem korkmuş, hem şaşırmış, hem öfkelenmişti. Arkaya doğru kaykılmış bir

durumda, elleriyle Gavrila'ya tutunarak kumsalın üzerinde oturuyordu. Gözlerini faltaşı

gibi açmıştı. Gavrila, başını onun dizlerinin arasına sokmuş, yalvarıp yakarıyor; Çelkaş ses

çıkarmadan dinliyordu. Sonunda onu itti, sıçrayıp doğruldu, para tomarını cebinden

çıkararak Gavrila'nın suratına fırlatırken: -Al köpek! Tıkın!., diye bağırdı.

Bu açgözlü köleye hem şiddetle acıyor, hem de iğreniyordu ondan. Paraları fırlatırken

içinde bir kahramanlık duygusu uyanmıştı.

- Daha çok para vermek istiyordum sana. "Şu delikanlıya yardım edeyim"

diye düşünmüştüm. Dün köy aklıma gelince içim bir tuhaf olmuştu... Bakalım, nasıl

davranacaksın diye bekliyordum; kendiliğinden para isteyecek misin? Şu yaptığına bak...

Zavallı dilenci!.. İnsan para için bu kadar alçalır mı? Aptal! Açgözlü köleler!.. İnsanlıktan

haberiniz yok... Beş kapik için kendinizi satarsınız!..

-Velinimetim!.. İsa seni korusun! Demek bu paralar benim oldu ha?.. Demek... zengin oldum

ha.. (Gavrila bir sevinç çığlığı kopardı, paraları titreyen elleriyle toplayarak çıkınına

gizledi.) Ah, velinimetim benim!.. Ömrüm boyunca unutmayacağım bunu!.. Hiç bir zaman!..

Karıma, çocuklarıma, senin için dua etmelerini söyleyeceğim! Çelkaş bu sevinç çığlıklarını

dinliyor, Gavrila'nın bozulup çirkinleşen yüzüne bakıyordu. Haydutun, serserinin, bütün

sevgilerden kopmuş ipsizin biri olduğu halde, hiçbir zaman bu köylü delikanlısı kadar

alçalmayacağını, insanlıktan uzaklaşmayacağını düşünüyordu. Hayır, o hiçbir zaman böyle

bir duruma düşmeyecekti!.. Bu düşünce, içini özgürlük sevgisiyle doldurdu. Gavrila'nın

yanında, bu ıssız deniz kıyısında, yüce bir insan olduğunu hissetti. Gavrila:

- Sen bana dünyaları verdin! diye bağırarak Çelkaş'ın ellerini yakaladı, yüzüne gözüne

sürmeye başladı.

Çelkaş dişlerini bir kurt gibi sıkmış, susuyordu. Gavrila ise susmak bilmiyordu:

- Sen bir de benim aklımdan geçenlere bak: Buraya gelirken... diyordum ki... şunun

kafasına bir kürek indirsem!.. Paraları alıp cesedini de fırlatsam denize... Ya!..

Diyordum ki, kim kime dum duma... Nasıl olsa arayıp soranı yoktur!.. Kimsenin kılı bile

kıpırdamaz... Dünyaya onun ne yararı var? Onunla kim uğraşacak?

Çelkaş Gavrila'nın gırtlağına sarılarak:

-Çıkar paraları!., diye haykırdı.

Gavrila kurtulmaya çabalarken Çelkaş'ın öteki eli de delikanlının boğazına yılan gibi

dolandı... Yırtılan bir gömlek sesi işitildi; Gavrila yere yuvarlandı. Gözleri faltaşı gibi

açılmıştı. Parmaklarını açıp kapıyor, debeleniyordu. Çelkaş kötü kötü gülümsüyordu.

Dişlerini sıkmıştı. Sinirden bıyıkları titriyor, her haliyle yırtıcı bir kuşu andırıyordu.

Ömründe hiçbir zaman böylesine onuru kırılmamış, hiçbir zaman bu kadar

öfkelenmemişti.

Dişlerinin arasından, Gavrila'ya:

- Nasıl, memnun musun şimdi? diye sordu.

Sonra sırtını dönerek kente doğru yola koyuldu. Fakat daha beş adım atmadan Gavrila

kedi gibi sıçrayarak kalktı; iyice gerilerek Çelkaş'a büyük, yuvarlak bir taş fırlatırken:

-Al sana!., diye bağırdı kinli bir sesle.

Çelkaş'ın boğazından bir inilti koptu; başını elleriyle kavradı, ileriye doğru sendeledi.

Gavrila'ya döndü ve yüzü koyun yere kapaklandı. Gavrila ona bakarken donup

kalmıştı. Çelkaş başını kaldırmaya çalışıyor, doğrulmaya çabalıyor, tir tir titriyordu.

Gavrila o zaman korkuya kapılarak bozkıra doğru kaçmaya başladı. Bozkırın üzerinde asılı

duran kara, kadife gibi bir bulut havayı karartmıştı. Dalgalar hışırdayarak kumsala

tırmanıyor, kumlara karışıyor, sonra yeniden geri çekiliyorlardı. Köpükler cızırtıyla

sönüyor, havada su serpintileri uçuşuyordu.

Yağmur başladı. Önce ağır ağır serpiştirirken, gittikçe şiddetini artırdı. Az sonra bozkır

ve deniz, bulanık bir su tabakası ardında görünmez oldu. Çelkaş, uzun gövdesiyle,

yağmurun altında, denizin kıyısında öylece yatıyordu. Uzun süre, onunla yağmurdan başka

hiçbir şey görünmedi. Fakat sonra yağmurun bulanık perdesinin ardında Gavrila'nın

görüntüsü belirdi. Delikanlı bir kuş gibi sekerek Çelkaş'ın yanına vardı, yere çöktü, onu

kımıldatmaya çalıştı. Eli sıcak bir kan sızıntısına bulaşınca titredi, sendeleyerek geriledi.

Yüzü sapsarı olmuş, anlamsızlaşmıştı.. Tir tir titriyordu. Sonra yeniden yaklaştı, Çelkaş'ın

kulağına eğilerek:

- Kardeş, ne olur kalk! diye mırıldandı.

Çelkaş kendine geldi; Gavrila'yı iterek, hırıltılı bir sesle:

- Defol git!., diye inledi.

Gavrila Çelkaş'ın elini öpüyor, titreyen bir sesle:

- Kardeş! Bağışla beni!.. Şeytan dürttü!., diye yalvarıyordu. Belki yine:

-Defol!.. Çek arabanı!., diye hırıldadı.

- Ruhumu günahtan arındır!.. Yalvarırım!.. Bağışla beni!.. Çelkaş ansızın:

- Çek arabanı!.. Çek arabanı, cehennemin dibine git!., diye bağırarak doğrulup oturdu.

Yüzü sapsarıydı. Gözleri, çok uykusuz adamlarınki gibi, bulanıktı.

- Daha ne istiyorsun? İşini gördün... Defol!

Gavrila'ya bir tekme savurdu, fakat tutturamadı. Delikanlı onu omuzlarından yakalamasa,

yine yuvarlanacaktı. Çelkaş'ın gözü tam Gavrila'nın yüzünün karşısındaydı şimdi. İkisinin

yüzü de sapsarı olmuş, insanlıktan çıkmıştı. Çelkaş, yardımcısının kocaman kocaman

açılmış gözlerine:

- Tuu! diye tükürdü.

Beriki, ses etmeden mintanının yeniyle yüzünü kuruladı.

-Ne yaparsan yap... Ağzımı açmayacağım... diye mırıldandı. İsa aşkına, bağışla beni!

Çelkaş nefretle:

-Alçak!., diye bağırdı. Sen serseri bile olamazsın!..

Gocuğumu açtı, gömleğini paraladı, kopardığı bir parça bezle başını sarmaya koyuldu.

Ses etmiyor, arada bir dişlerini gıcırdatıyordu. İşini bitirdikten sonra, tükürür gibi:

- Paraları aldın mı? diye sordu.

-Almadım kardeş! Eksik olsun!. Beni günaha soktular!..

Çelkaş elini gocuğunun cebine sokup para tomarını çıkardı. Birini ayırıp yeniden

cebine koydu; ötekileri Gavrila'ya fırlattı:

-Al da defol!

-Kardeş, alamam... Olmaz! Bağışla beni!

Çelkaş'ın gözleri döndü. Korkunç bir sesle:

-Al diyorum sana!., diye uludu.

Gavrila korkudan titreyerek:

- Bağışla!.. O zaman alırım... dedi. Çelkaş'ın ayaklarına, ıslak kumsala kapandı. Çelkaş:

- Yalan söylüyorsun alçak, nasıl olsa alacaksın!., diye homurdandı.

Sonra saçlarından tutup Gavrila'nın başını zorla kaldırdı, paraları delikanlının yüzüne

sürmeye başladı:

-ANAN Hakkındır! Korkma, al! Az kalsın adam öldürüyordun diye kendini üzme! Benim

gibilerin arayanı soranı olmaz. Öldüğümü duyunca, katile teşekkür bile ederler. Al,

utanma!

Çelkaş'ın güldüğünü görünce Gavrila bir parça yatıştı; paraları avuçladı; gözyaşları

arasında:

- Kardeş! Beni bağışlıyorsun değil mi? Ha? Ne olur? diye sordu. Çelkaş ayağa kalktı;

sendeledi; sesini Gavrila'nınkine benzeterek:

- Küçük kardeş! Niçin bağışlayayım seni? diye karşılık verdi. Bugün banaysa, yarın sana...

Gavrila başını sallayarak:

-Ah, kardeş, kardeş!., diye inledi.

Çelkaş ayakta durmuş tuhaf tuhaf gülümsüyor; başındaki sargı kızararak gitgide bir

fese benziyordu.

Yağmur bardaktan boşanırcasına yağıyordu. Deniz boğuk boğuk uğulduyor; dalgalar

öfkeyle, kudurmuşçasına saldırıyorlardı kıyıya.

İkisi de susuyordu.

Çelkaş alaycı bir sesle:

- Eh, sağlıklıca kal! diyerek gitmeye davrandı.

Sendeliyor, bacakları titriyordu. Başını, yitirmekten korkuyormuşçasına, tuhaf

bir biçimde kavramıştı. Gavrila bir kez daha:

- Kardeş, bağışla beni!., diye yalvardı. Çelkaş soğuk bir tavırla:

- Fark etmez! dedi.

Sendeleye sendeleye yola koyuldu; yürüyüp gitti. Sol eliyle başını tutmuştu. Sağ eliyle,

kırçıl

bıyıklarını sıvazlıyordu sessizce.

Yağmur şiddetleniyor, bozkırı kaplayan sis perdesi gitgide yoğunlaşıyordu. Gavrila,

gözden yitinceye kadar izledi onu. Sonra şırıl sıkların olmuş kasketini başından çıkardı,

eliyle haç işareti yaptı. Avucunda sıkıca tuttuğu paralara gözü ilişince rahat bir soluk

aldı; onları çıkınına gizledi; geniş, sağlam adımlarla, Çelkaş'a ters yönde, kıyı boyunca

yürüyüp gitti.

Deniz uğulduyordu. Kumsala çarpan kocaman dalgalar gürültüyle parçalanıyor, kıyıyı

köpük içinde bırakarak geri çekiliyorlardı. Yağmur, toprağı ve denizi şiddetle dövüyor,

rüzgâr uğuldaya uğuldaya esiyordu... Az sonra deniz de, gök de görünmez olmuştu...

Dalgalar ve yağmur; Çelkaş'ın yattığı yerdeki kan birikintisini, onun ve köylü

delikanlısının kıyı boyunca uzayıp giden ayak izlerini çok geçmeden silip süpürdüler...

Bu ıssız deniz kıyısında, iki adam arasında geçen küçük dramdan en ufak bir iz

kalmadı.

1894

YOL ARKADAŞIM I

Ona Odesa limanında rasladım. Tıknaz, sağlam yapılı bedeni, biçimli bir sakalla

çevrelenmiş Doğulu yüzüyle üç gün dikkatimi çekip durdu. İkide bir gözüme çarpıyordu.

Bastonunun sapını emerek saatlerce rıhtımın granitleri üstünde durduğunu; kara, badem

gözleriyle üzgün üzgün limanın kirli sularını seyrettiğini görüyordum. Günde belki on kez

salına salına geçip giderdi önümden. Kimdi o? Uzaktan gözetlemeye başladım. O da sanki

beni büsbütün ayartmak için, gittikçe daha sık çıkıyordu karşıma. Öyle ki; kareli, parlak

bir kumaştan yapılmış şık elbisesini, kara şapkasını, tembel yürüyüşünü, can sıkıcı, alık

bakışlarını ne kadar uzaktan olursa olsun bir görüşte tanımaya başlamıştım artık. Vapur

ve lokomotif düdüklerinin, zincir şakırtılarının, işçilerin bağırıp çağırmalarının birbirine

karıştığı; insanı serseme çeviren, kudurmuşçasına sinirli bir kalabalığın kaynaştığı bu

limanda onun varlığına bir anlam veremiyordum. İnsanlar kaygılı ve yorgundu. Kan ter

içinde sağa sola koşuyor, bağrışıyor, küfürleşiyorlardı. Bu ölesiye mahzun yüzlü tuhaf

adam ise, kendisinden başka hiçbir şey umurunda değilmişçesine, çalışan insanların

arasında tembel tembel gezinip duruyordu. Dördüncü gün öğle yemeği sırasında ansızın

yine gözüme çarptı. Artık bir yolunu bulup

onun kim olduğunu öğrenmeye karar verdim. Yakında bir yere oturup ekmekle karpuz

yerken gözlerimi ondan ayırmıyor, laf açmak için uygun bir fırsat kolluyordum. O, çay

sandıklarına yaslanmış, kaygısız gözlerle çevreye bakmıyor; parmaklarını flavta çalar gibi

bastonunun üzerinde dolaştırıyordu.

Benim gibi sırtında bir yük semeri, kömür taşımaktan kapkara kesilmiş, paçavralar içinde

bir adamın, bir züppeyle lafa girmesi kolay değildi. Fakat birdenbire, onun da gözlerini

hiç ayırmadan bana baktığını fark edip irkildim. Sevimsiz, arsız, hayvanca bir ışıltı vardı

bu gözlerde. Günlerdir ilgimi çeken adamın aç olduğunu anladım, dört bir yana şöyle bir

baktıktan sonra, usulca: - Yemek ister misiniz? diye sordum.

Titredi. Sağlam, beyaz dişlerini aç bir kurt gibi göstererek kuşkuyla çevresine bakındı.

Kimsenin bizimle ilgilendiği yoktu. O zaman ona bir parça buğday ekmeğiyle karpuzun

yarısını uzattım. Onları elimden kaparcasına almasıyla gidip sandık yığınlarının arasına

oturması bir oldu. Arada bir başını görüyordum. Şapkası ensesine kaykılmış; esmer, terli

alnı ortaya çıkmıştı. Yüzü geniş bir gülümsemeyle aydınlanmıştı. Yiyeceğini hırsla

atıştırırken nedense arada bir göz kırpıyordu bana. Biraz beklemesini işaret edip et

almaya gittim; getirip verdim; züppeyi yabancı bakışlardan iyice gizleyecek biçimde

sandıkların yanında durdum. O zamana kadar önünden yiyeceğini kapacaklarmış gibi

çevresini yırtıcı bakışlarla süzerek lokmalarını çiğnemeden yutarken, şimdi biraz

yatışmıştı. Fakat yine öyle bir hırsla ve çabuklukla atıştırıyordu ki, bu aç adama bakmayı

içim götürmediğinden sırtımı döndüm ona. -Teşekkür! Çok teşekkür!

Tutup omuzlarımı sarstı. Elimi yakalayıp sıktı, hızlı hızlı salladı. Beş dakika içinde de

hikâyesini anlatıvermişti.

Gürcü prensi Şakro Ptadze'ymiş bu. Kutayisli zengin bir derebeyinin tek oğluymuş.

Transkafkasya istasyonlarının birinde memur olarak çalışıyor, bir arkadaşıyla

oturuyormuş. Bu arkadaş günün birinde Prens Şakro'nun paraları ve değerli eşyalarıyla

birlikte gözden kaybolmuş. Prens de onun peşine düşmüş. Nasılsa Batum'a bilet aldığını

öğrenip o da doğru oraya gitmiş. Fakat Batum'a varınca arkadaşın Odesa'ya gittiğini

anlaşılmış. Prens Şakro burada Vano Svanidze adında, (yine yaşıtı ve arkadaşı olan, fakat

kendisine benzemeyen) bir berberin pasaportunu alarak Odesa'nın yolunu tutmuş. Odesa

polisine hırsızlığı haber vermiş. Ona hırsızı bulacaklarını söz vermişler. İşte iki haftadır

bekliyormuş. Bu arada parası tükenmiş, ağzına da iki gündür bir lokma yiyecek girmemiş.

İçine küfürler karıştırdığı hikâyesini dinlerken ona bakıyor, anlattıklarına inanıyordum.

Acımıştım bu çocuğa. (Yirmi yaşında gösteriyordu ya, saflığına bakarak insan daha da

küçük olduğunu düşünebilirdi.) Hırsız arkadaşa nasıl da inandığı aklına geldikçe

öfkeleniyor; çalınan eşyalar bulunmazsa, çok sert bir adam olan babasının onu hiç

kuşkusuz "hançeriyle kıtır kıtır keseceğini" söylüyordu. Bu çocuğa yardım etmezsem

açgözlü kentin onu yutacağını düşünüyordum. Serseriler sınıfını kalabalıklaştıran olayların

kimi zaman ne kadar önemsiz şeyler olduğunu biliyordum çünkü. Prens Şakro'nun,

saygıdeğer olduğu halde saygı görmeyen bu toplumsal tabakaya düşmek için bütün

şanslara sahip olduğu da açıkça görülüyordu. İçimde ona yardım etmek isteği uyandı.

Gidip emniyet amirliğinden bir pasaport çıkarmasını önerdiğimde şaşaladı; gitmeyeceğini

söyledi. Neden? Meğer kaldığı odanın parasını ödememiş. Üstelik parayı istemeye

geldiklerinde adamın birini yumruklamış. Bu yüzden saklanıyormuş şimdi; ödemediği

parayla attığı yumruklar için de polisin kendisine teşekkür etmeyeceğini pekâlâ

biliyormuş. Sonra attığı yumrukların sayısı da tam olarak aklında değilmiş doğrusu...

Durum gittikçe karışıyordu. Çalışıp onu Batum'a götürecek kadar para kazanmaya karar

verdim. Fakat, ne yazık ki uzun süreceğe benziyordu bu iş. Çünkü aç kalan Şakro bir

oturuşta üç kişilik, hatta daha çok yemeği silip süpürüyordu.

"Açların" akını yüzünden limanda gündelikler çok düşüktü o sırada. Seksen kapiklik

kazancımın altmış kapiği ikimizin yiyeceğine ancak yetiyordu. Zaten prensle

karşılaşmadan önce de Kırım'a gitmek istediğimden, Odesa'da uzun süre kalmak

niyetinde değildim. Bunun için prense, yürüyerek yola çıkmayı önerdim. Yanına bir yol

arkadaşı bulamazsam Tiflis'e kadar kendim götürecektim onu. Bulursam ayrılacaktık.

Prens ince potinlerine, şapkasına, pantolonuna baktı; ceketiyle oynadı; düşündü, taşındı;

birkaç kez içini çekti, sonunda razı oldu. Böylece, Odesa'dan Tiftis'e doğru yola

koyulduk.

Kerson'a vardığımızda yol arkadaşımı tanıyordum artık. Çok az gelişmiş, ilkel bir insandı.

Tokken neşeli, açken neşesizdi. Güçlü, sevimli bir hayvandan farksızdı. Yol boyunca,

Kafkasya, Gürcü prenslerinin yaşayışları, eğlenceleri, köylülerle ilişkileri üzerine

hikâyeler anlatıp durdu. Kendilerine özgü bir güzellikleri olan, ilginç hikâyelerdi... Fakat

insan, anlatıcıları hesabına hiç de iyi bir sonuç çıkarmıyordu bunlardan. İşte hikâyelerden

biri:

Zengin bir prens, komşularını yemeğe çağırmış bir gün. Şaraplar içilmiş; çörekler,

şaşlıklar, lavaşlar, pilavlar yenmiş. Prens yemekten sonra konuklarını tavlaya götürmüş.

Atlar eyerlenmiş. Ev sahibi kendine en iyi atı seçip tarla boyunca dört nala sürmüş.

Yaman bir atmış bu! Konuklar hayvanın gösterişini, hızını övmüşler. Prens bir daha dört

nala kaldırmış onu. Fakat tam bu sırada beyaz atlı bir köylü ortaya çıkıp prensi geride

bırakmış. Üstelik bir de kurumlu kurumlu gülüyormuş... Konukların karşısında küçük düşen

prens, kaşlarını çatmış; köylüye yanına gelmesini işaret edip bir kılıç vuruşuyla kafasını

gövdesinden ayırmış adamın; atın kulağına da bir kurşun sıktıktan sonra gidip hükümete

teslim olmuş. Prensi kalebentliğe mahkûm etmişler... Şakro, prense acır gibiydi. Bunun

yanlış olduğunu anlatmaya çalıştığımda, çok bilmiş bir tavırla:

- Prensler az, köylüler çoktur, dedi. Bir köylü yüzünden bir prens cezalandırılmaz. Köylü

nedir? İşte! (Bir toprak keseği gösterdi.) Ya prens? O bir yıldızdır!

Tartıştık. Şakro öfkelendi. Böyle zamanlarda bir kurt gibi dişlerini gösteriyor, yüz

çizgileri keskinleşiyordu.

- Sus Maksim! Sen Kafkasya hayatını bilmezsin!

Sözlerim onun yalınlığı karşısında etkisiz kalıyor, bana göre çok açık olan şeyler ona

gülünç geliyordu. Haklı kanıtlarımla onu bir çıkmaza soktuğum zamanlardaysa, düşünecek

yerde, şöyle deyip için içinden çıkıveriyordu:

- Kafkasya'ya git, orada yaşa. Söylediklerimin doğru olduğunu göreceksin. Herkes nasıl

davranıyorsa, öyle davranmak gerekir. Binlerce kişinin ak dediğine sen kara diyorsan ne

diye sana inanayım?

O zaman, aklı hayatın yasalarından başka şeye ermeyen bir insana sözcüklerle değil,

olgularla karşı çıkmak gerektiğini anlayarak susuyordum. Ben susunca Şakro daha da

coşuyor; vahşi bir güzellikle, ateşle, canlılıkla dolu Kafkas hayatını ballandıra ballandıra

anlatmaya koyuluyordu. Bu öyküler bir yandan beni sarıyor, bir yandan da acımasızlıkları,

zenginliğe ve kaba kuvvete tapmalarıyla tepemi attırıyorlardı. Şakro'ya bir keresinde İsa

öğretisini bilip bilmediğini sordum. Omuzlarını silkerek:

- Elbette biliyorum! diye kestirip attı.

Fakat az sonra, bildiği şeyin şu kadarcık olduğu ortaya çıktı: İsa adında biri, Yahudilerin

yasalarına karşı çıkmış. Yahudiler onu haça germişler. Fakat İsa aynı zamanda Tanrı

olduğundan, haçın üzerinde ölmemiş, göğe uçmuş, oradan insanlara yeni bir hayat yasası

göndermiş...

- Nasıl bir yasa bu? diye sordum. Yüzüme eğlenir gibi şaşkın şaşkın bakarak:

- Sen Hıristiyan mısın? diye sordu. Güzel! Ben de Hıristiyanım. Yeryüzünde hemen

hemen herkes Hıristiyan. Peki, bana sorduğun şey nedir? Herkesin nasıl yaşadığını

görmüyor musun?.. İşte İsa'nın yasası budur.

Ben coşarak ona İsa'nın hayatını anlatmaya koyuldum. Sözlerimi önce ilgiyle dinlerken

yavaş yavaş dikkati dağıldı, az sonra da esnemeye başladı.

Bunu görünce, yeniden aklına seslenmeyi denedim. Bilimin, yardımlaşmanın, yasaların

yararlarından söz edeyim dedim. Fakat söylediğim her şey onun hayat anlayışı

karşısında taştan bir duvara çarpmışcasına tuzla buz oluyordu.

- Güçlü olan kendi yasasını kendi yapar! Onun bilgiye ihtiyacı yoktur; gözü görmese de

yolunu bulur!

Prens Şakro böyle söyleyerek tembel tembel karşı çıkıyordu bana. Kendine bir güveni

vardı. Bu ona saygı duymamı sağlıyordu. Fakat o kadar vahşi ve merhametsizdi ki, içimde

kimi zaman bir nefretin alevlendiğini hissediyordum. Buna karşın yine de onunla bir

noktada anlaşacağımıza olan inancımı yitirmiyordum. Perekop'u geçmiş, Yayla'ya doğru

ilerliyorduk. Ben hayalimden Kırım'ın güney kıyılarını geçirirken, prens suratını asmış,

dişlerinin arasından tuhaf şarkılar mırıldanıyordu. Paramız suyunu ekmişti. Bir kazanç

kapısı da görünmüyordu şimdilik. Bir an önce Feodosya'ya varmaya çalışıyorduk. O sırada

rıhtım yapımına başlanmıştı orada. Prens, kendisinin de çalışacağını, para kazanıp

gemiyle Batum'a gideceğimizi söylüyordu. Batum'da çok tanıdığı varmış. Bana kapıcılık

ya da bekçilik gibi bir iş bulacakmış. Omuzlarıma vuruyor, ağzını şapırdata şapırdata

benim için düşündüğü güzel şeyleri anlatıyordu:

- Öyle bir hayat kuracağım ki sana! Cık, cık! Canın şarap mı çekti? İstediğin kadar iç!

Koyun eti mi? Ye yiyebildiğin kadar! Tombul bir Gürcü kızıyla evlenirsin! Cık, cık, cık!..

Sana çörek pişirir, çocuk doğurur, hem de bir sürü çocuk! Cık, cık cık!..

Bu "cık cık"lar da neyin nesiydi? Önce şaşırdım, sonra sinirime dokundu, en sonunda

da fena halde sıkılmaya başladım. Rusya'da domuz çağırmak için çıkarırlar bu sesi.

Kafkasya'daysa hem hayranlıklarını, hem üzüntülerini, hem sevinçlerini, hem de

acılarını belirtiyorlardı bununla.

Şakro'nun şık elbisesi üstünden dökülmeye başlamış, potinleri parça parça olmuştu.

Bastonuyla

şapkasını Kerson'da satmıştık. Şapka yerine eski birtrenci kasketi satın almıştı kendine.

Onu ilk giyişinde kulaklarına kadar geçirmiş, bana dönerek:

- Nasıl? diye sormuştu, yakıştı mı?

İşte Kırım'dayız. Simferopol'ü geçip Yalta'ya yöneldik.

Ben dilsiz bir hayranlık içinde, denizle bezenmiş bu güzel toprak parçasını

seyrediyordum. Prens acı acı içini çekiyor, üzgün bakışlarını çevrede geziriyor, boş

midesinin feryadını birtakım tuhaf yemişlerle bastırmaya çalışıyordu. Bu çabası çoğu

zaman kötü sonuç verince de iğneleyici bir alayla:

- Şimdi içim dışıma çıkarsa, yola nasıl devam ederim? Ha? Söylesene, nasıl? diye

soruyordu.

Ufukta bir şeyler kazanmak olanağı görünmediği, cebimizde de on para kalmadığı için

yemişlerle ve geleceğe ilişkin ümitlerle beslenmek zorundaydık. Şakro tembellikle

suçlamaya başlamıştı beni. Onun deyimiyle "lakayıtsız" bir adammışım. Yürüyüşü

gitgide ağırlaşıyor, üstelik sınırsız iştahını gösteren hikayeleriyle içime fenalık

veriyordu. Meğer saat on ikide kahvaltı niyetine üç şişe şarapla "küçük bir kuzucuğu"

gövdeye indirip iki saat sonraki öğle yemeğinde kendini hiç zorlamadan üç tabak

"çakakbili" ya da "çikirtma", bir çanak pilav, bir şiş dolusu "şaşlık", "istediğin kadar

dolma" ve daha bir sürü Kafkas yemeği yuvarladığı, bu arada da "lıkır lıkır" şarap

içtiği olurmuş. Günlerce, gözleri parlayarak, beyaz dişlerini gıcırdatarak, ağzından

akan salyaları yutarak yiyecekler konusunda ne biliyorsa sayıp döktü.

Bir gün Yalta yakınlarında bir meyva bahçesini budama işine girdim. Gündeliklerimden

birini peşin çekip elli kapiğine ekmekle et aldım. Bu sırada bahçıvan beni çağırdı.

Şakro başının ağrıdığını ileri sürerek çalışmaya yanaşmamıştı. Yiyecekleri ona teslim

edip adamın yanına gittim. Bir saat sonra döndüğümde, iştahı konusunda Şakro'nun

hiç yalan söylemediğine aklım kesti. Ekmekle etten en ufak bir kırıntı kalmamıştı.

Arkadaşlığa sığmayan bir davranıştı bu. Fakat ağzımı açmadım. Bununla da hiç iyi

etmediğim sonradan ortaya çıktı.

Ses çıkarmadığımı gören Şakro bundan kendi bildiğince yararlanmaya başlamıştı.

Tuhaf, anlamsız bir ilişki doğdu aramızda. Ben çalışırken o birtakım bahaneler ileri

sürerek buna yanaşmıyor, boyuna yiyor, uyuyor, üstelik durmadan azarlıyordu beni. İşten

yorgun argın döndüğümde bu kanlı canlı delikanlıyı karşımda görünce hem gülesim gelir,

hem üzülürdüm. Gölgeli bir köşeye yerleşip dönmemi bekler, aç gözlerini üzerimde

gezdirirdi. Fakat hepsinden daha kötüsü, çalıştığım için benimle alay etmesiydi.

Çalışmamla alay ediyordu; çünkü kendisi dilenmeyi öğrenmişti. Başlangıçta sadaka

toplarken utanıyordu benden. Fakat sonraları, bir Tatar köyüne yaklaştığımızda, gözümün

önünde hazırlığa başlamıştı. Cimri Tatarların sağlam adama beş para vermeyeceklerini

bildiği için bir değneğe dayanıyor, topal süsü veriyordu kendine. Bunun utanılacak bir şey

olduğunu söylediğimde:

- Ne yapayım, çalışmak elimden gelmiyor, diye kestirip atardı.

Çok az bir para toplayabiliyordu. Ben de o sırada hastalanmıştım. Yolculuk gitgide

çetinleşiyor, Şakro'yla ilişkilerimiz günden güne bozuluyordu. Artık düpedüz kendisini

beslememi istiyordu.

- Götürecek misin beni? Götür! Bakalım bu kadar uzun yolu yürüyebilecek miyim? Ben

böyle şeye alışkın değilim. Kim bilir, belki de ölürüm! Niçin üzüyorsun beni? Amacın beni

öldürmek mi? Ölürsem herkes ne yapar, bir düşünsene! Anam ağlar, babam ağlar,

arkadaşlar ağlar! Bu ne kadar gözyaşı?

Bunları sık sık işitiyor, fakat kızmıyordum bir türlü. Bu sırada içimde beliren tuhaf bir

düşünce beni öfkelenmekten alıkoyuyordu. Uyuduğunda yanıbaşına oturuyor; onun durgun,

kıpırtısız yüzüne bakarak bir şey keşfediyormuşum gibi "Yol arkadaşım... Yol

arkadaşım..." diye düşünüyordum...

Kimi zaman başka bir bulanık düşünce geçiyordu aklımdan. Benden yardım istemeye ve ilgi

görmeye kendinde hak bulduğuna göre, bu gerçekten de hakkı değil miydi onun? Bu

istemede bir çeşit kişilik vardı. Beni tutsak etmişti. Ben de onu incelemeye kaptırmıştım

kendimi. Her davranışını izliyor, bir başka insan üzerinde kurduğu egemenliği nereye

kadar vardıracağını merak ediyordum. Hayatından pek memnundu. Şarkı söylüyor, uyuyor,

canı isteyince de benimle eğleniyordu. Kimi zaman iki üç günlüğüne birbirimizden ayrılır,

başka başka yönlere giderdik. Eğer varsa ona ekmek ve para verir, beni bekleyeceği yeri

söylerdim. Ayrılırken beni kuşkuyla, hüzünlü bir öfkeyle uğurlar; yeniden

buluştuğumuzdaysa pek keyiflenir, kurumlu kurumlu gülerdi:

- Beni bırakıp gittin sanmıştım! Ha, ha, ha!..

Ona yiyecek getirir, gördüğüm güzel yerlerden söz ederdim. Bir keresinde Bahçesaray'ı

anlatmış, Puşkin'in şiirini okumuştum bu arada. Kılı bile kıpırdamadı.

- He, şiir!.. Şiir değil, şarkı söylemeli! Tanıdığım bir Gürcü vardı, şarkıyı ondan

dinleyecektin sen! Ne şarkılardı be! Bir başladı mıydı "ay! ay! ay!.." diye... Yer gök inlerdi!

Hançerle gırtladığını oyuyorlardı sanırsın!.. Bir meyhaneciyi boğazladı sonunda;

Sibirya'da şimdi.

Her dönüşten sonra gözünden biraz daha düşüyordum. Bunu benden gizlemeyi de

beceremiyordu.

İşler kötü gidiyordu. Haftada, bir ya da bir buçuk ruble kazanabiliyordum; o da bin bir

güçlükle. Bu

para neyimize yeterdi? Şakro'nun topladığı sadakaların da bir hayrını gördüğümüz yoktu.

Midesi

küçük bir uçurumdu çünkü. Üzüm, kavun, tuzlu balık, ekmek, kuru yemiş; yani ne bulursa

hiç

ayırt etmeden yutan, genişledikçe de daha çok kurban isteyen bir uçurum.

Bir süredir, sonbaharın geldiğini, buna karşılık daha epeyce yolumuz olduğunu

söyleyerek Kırım'dan bir an önce ayrılmamız için sıkıştırıp duruyordu beni. Razı

oldum. Kırım'ın bu bölgesinde görmediğim yer kalmamıştı zaten. Böylece, her

zamanki gibi tamtakır olan ceplerimiz biraz "mangır görür" umuduyla Feodosya'ya

doğru yola koyulduk.

Aluşta'dan yirmi verst ötede gecelemek için durduk. Şakro'yu kıyı boyunca yürümeye

razı etmiştim. Yol uzuyordu ama, deniz havası almak istiyordum ben. Bir ateş yakıp

yanına uzandık. Çok güzel bir geceydi. Koyu yeşil dalgalar altımızda kayalara

çarpıyor, gökyüzü zaferle susuyordu. Çevremizde otlar ve ağaçlar usul usul

hışırdıyordu. Ay doğuyor, çınar yapraklarının desen desen gölgeleri toprağa

dükülüyordu. Bir kuş cıvıl cıvıl ötüyor, gümüşten çınıltıları dalgaların durgun ve

okşayıcı hışırtısıyla dolu havada eriyor; sonra bir böceğin keskin, sinirli cırıltısı

işitiliyordu. Ateş sevinçle çıtırdıyor; kırmızı ve sarı çiçeklerden yapılmış bir demeti

andıran yalımların gölgeleri, gecenin durgun gölgeleriyle yarışırcasına çevremizde

sıçrayıp duruyordu. Denizin uşsuz bucaksız göğsü bomboştu. Üstünde de bulutsuz bir

gökyüzü uzayıp gidiyordu. Ben kendimden geçmişçesine bu enginliğe dalıp gitmiştim...

Büyük bir şeye yakın olmanın ürkütücü duygusu kaplamıştı içimi. Şakro ansızın gürültülü

bir kahkaha koyuverdi:

- Ha, ha, ha!.. Şu surata bak! Tıpkı koyuna benziyor! Ha, ha, ha!..

Tepemde gök gürlemişcesine irkildim. Fakat bu ondan da beterdi. Gülünç... Hayır, onur

kırıcı bir şeydi bu!... Şakro'nun gülmekten gözlerinden yaş geliyordu. Bense bir başka

nedenle neredeyse ağlamak üzereydim. Gelip bir şey tıkanmıştı gırtlağıma. Konuşamıyor,

Şakro'ya vahşi gözlerle bakıyordum. Bu onun gülmesini artırmaktan başka işe yaramadı.

Karnını tutmuş, yerlerde yuvarlanıyor, bense uğradığım hakaretten sonra kendimi bir

türlü toparlayamıyordum. Pek az kimsenin (eğer böyle bir şeyle karşılaştılarsa) bunu

anlayabileceğini sanırım. Kudurmuş gibi:

- Yeter! diye haykırdım.

Ürküp afalladı. Fakat hâlâ tutamıyordu kendini. Gülme nöbetine yakalanmıştı.

Yanaklarını şişiriyor, gözlerini faltaşı gibi açıyor, sonra birdenbire

yeniden boşanıveriyordu. O zaman kalkıp uzaklaştım oradan. İçimde zehir gibi acı bir

onur kırıklığı, hiçbir şey düşünmeden, nereye gittiğimi bilmeden uzun süre yürüdüm. Ben

kendimi doğayla eşleştirmiş, bir parça şair olan insanoğlunun ona karşı duyduğu sevgiyi

sessizce ve bütün benliğimle yaşarken; sanki o, Şakro'nun kişiliğinde benim bu tutkuma

kahkahalarla gülüyordu. Doğaya, Şakro'ya, tüm hayata karşı suçlamalarımı

daha da ilerlere götürdüm ya, telaşlı ayak sesleri geldi arkamdan. Şakro omzuma usulca

dokunarak utangaç, ürkek bir sesle: -Darılma, dedi. Dua mı ediyordun? Bilmiyordum.

Suçüstü yaklanmış yaramaz bir çocuğa benziyordu. Öfkeme rağmen, utanç ve korkuyla

büzülmüş bu zavallı vücuda bakıp gülmemek elde değildi. -Sanasataşmayacağım artık.

Vallahi. Hiç sataşmayacağım! Sözünü pekiştirircesine başını sallıyordu.

- Çok uysalsın. Çalışıyorsun. Zorlamıyorsun beni. Ben de tabii, niçin böyle yapıyor acaba

diye düşünüyorum. Yoksa koyun gibi aptal da, ondan mı?..

Aklınca kendini bağışlatmak istiyor, özür diliyordu benden. Bu sözleri işittikten sonra onu

yalnız geçmiş için değil, gelecek için de bağışlamaktan başka çare kalmadığını kabul

edersiniz.

Yarım saat sonra derin bir uykuya daldı. Ben de yanına oturup ona bakmaya başladım.

Uyurken güçlü bir adam bile çocuk gibi korunmasızdır. Şakro'ysa içini sızlatıyordu

insanın. Kalın dudakları, kalkık kaslarıyla şaşılacak kadar çocuğa benziyordu o sırada.

Düzenli soluklarla uyuyor, fakat arada bir çırpınarak çabuk çabuk yalvarır gibi, birtakım

Gürcüce şeyler sayıklıyordu. Çevremiz ürkütücü, sinir bozucu bir sessizliğe gömülüydü.

Uzun sürerse insanı çıldırtabilecek bir durgunluktu bu. Dalgaların hışırtısı da bize kadar

gelmiyordu. Taş kesilmiş bir hayvanın kıllı ağzını andıran sık fundalıklarla kaplı bir

çukurdaydık. Şakro'ya bakıyor ve: "Bu, yol arkadaşım benim..." diye düşünüyordum. Onu

burada bırakabilirim şimdi; fakat onsuz bir yere gidemem. Alınyazılarımız birleşti bir

kere... Ömrüm boyunca bana yoldaşlık edecek... Ölünceye kadar ayrılmayacağız..."

Feodosya'da umduğumuzu bulamadık. Kente girdiğimizde, bizim gibi iş bulmak

umuduyla gelen, fakat rıhtım yapımında seyircilik rolüyle yetinmek zorunda kalan dört

yüz kadar adam vardı orada. Türkler, Rumlar, Gürcüler, Smolenskliler ve

Poltavalılardan oluşan bir işçi kalabalığı harıl harıl çalışıyordu. "Açlar" her yeri

doldurmuştu. Kentin sokaklarında, işçilerin çevresinde boz renkli, sinir bozucu

kalabalıklar halinde dolaşıyor; Azak ve Tavr serserileri kurtlar gibi koşuşuyorlardı. Ver

elini Kerç. Yol arkadaşım sözünde duruyor, artık sataşmıyordu bana. Fakat müthiş açlık

çekiyor,

yemek yiyen birini görünce tıpkı bir kurt gibi dişlerini gıcırdatıyor, anlattığı yemek

öyküleriyle dehşete düşürüyordu beni. Bir süreden beri de kadınlara takmıştı aklını.

Önceleri geçmiş günlerini anımsayarak arada bir iç çekmekle yetiniyordu. Fakat

sonradan, yüzünde "doğulu adanV'ın o hırslı gülümsemesi, gitgide dozunu arttırmıştı

işin. Öyle ki, genç yaşlı, güzel çirkin, kadın cinsinden hiç kimsenin yanından

geçmesine izin veremeyecek duruma geldim. Vücutlarının şu ya da bu parçası üzerine

ileri sürülen pratik ve filozofça görüşleri benimle birlikte işitmelerini istemiyorum

çünkü. Şakro kadınlara öyle dolaysız bir açıdan bakıyor, onlardan öyle serbestçe söz

ediyordu ki, dudağımı ısırmaktan başka yapacak şey yoktu... Bir keresinde, herhangi

bir kadının ondan daha aşağı bir varlık olmadığını kanıtlamayı denedim. Fakat

düşüncelerimden ötürü bana gücenmekle kalmadığını, kendisini büyük bir hakarete

uğramış sayıp kudurmuş gibi bir öfkeye kapılmak üzere olduğunu görünce, deneyimi

bir başka zamana erteledim. Tabii Şakro'nun tok olacağı bir zamana...

Yol kısalsın diye Kerç'e kıyıdan değil, bozkırdan gidiyorduk artık. Torbamızda, son beş

kapiğimizle bir Tatar'dan satın aldığımız bir buçuk iki kiloluk arpa çöreği vardı sadece,

Şakro'nun köylerden ekmek dilenmesi sonuçsuz kalıyordu. Her yerden şu kısa karşılığı

alıyorduk; "Sizin gibiler çok!.." Büyük bir gerçekti bu. Kıtlık olmuş, insanlar sürüler

halinde bir lokma ekmek peşine düşmüşlerdi o yıl.

Yol arkadaşım ekmeğine engel olan bu "açlar"a çok kızıyordu. Yol ne kadar çetin,

beslenmemiz ne kadar yetersiz olursa olsun, zamanında iyi gün gören Şakro onlar

kadar salıveremiyordu kendini. Hani onlar da durumlarıyla övünseler yeriydi. Şakro

baldırıçıplaklar kalabalığını daha uzaktan görür görmez:

- İşte yine geliyorlar! diye söylenirdi. Tu, tu, tu! Nereden gelir nereye gider bu

insanlar? Rusya onlara dar mı geliyor? Aklım ermiyor vallahi! Şu Ruslar çok sersem

oluyorlar!...

Sersem Rusların ekmek peşinde Kırım'a kadar gelmelerinin nedenini anlatınca da

başını güvensizlikle sallayarak karşı çıkardı:

-Aklım ermiyor! Nasıl olur?.. Bizim Gürcistan'da böyle sersemlikler olmaz!..

Kerç'e geç vakit geldik, geceyi bir vapura uzatılan tahta iskelenin altında geçirmek

zorunda

kaldık. Gizlenmek zorundaydık. Kente varmazdan az önce işsiz güçsüz takımının dışarı

atıldığını işitmiştik çünkü. Polisin eline düşmekten korkuyorduk. Şakro'nun yabancı bir

pasaportla yolculuk etmesi de ayrı bir belaydı.

Gece, dalga serpintileri adamakıllı ıslattı bizi. Sabahleyin yukarı

tırmandığımızda

sırılsıklamdık; tir tir titriyorduk. Akşama kadar kıyıda sürtüp durduk. Pazardan bir

papaz karısının bir çuval kavununu taşıdım. Bütün kazancımız onun verdiği on kapik

oldu.

Boğazı geçip Taman'a gitmekten başka çıkar yol yoktu. Ne kadar yalvarıp

yakardıysam hiç bir kayıkçı karşı kıyıya kadar kürekçi tutmadı bizi. Herkes serserilere

karşı kuşkudaydı. Bizden az önce bir sürü olay çıkarmışlar çünkü. Bizi de haklı olarak

onlarla bir tutuyorlardı şimdi.

Akşam gelip çattı. Başarısızlıklarımızın verdiği üzüntü ve bütün dünyaya karşı

duyduğum öfkeyle, oldukça sakıncalı bir düşünce belirdi kafamda. Gece olunca da

hemen uygulamaya geçtim.

IV

Gümrük binasının yanında üç sandal duruyordu. Şakro'yla birlikte oraya yaklaştık.

Sandallar, zincirlerle kıyının taş duvarındaki halkalara bağlanmıştı. Karanlık bir geceydi.

Rüzgâr estikçe sandallar birbirine çarpıyor, zincirler şangırdıyordu. Halkalardan birini

zorlayarak çıkarabildim.

Dört beş metre yukarımızda, dişlerinin arasından ıslık çalarak nöbetçi bir gümrük eri

dolaşıyordu. Bize yakın bir yerde durunca bırakıyordum işi. Aslında bunun da gereği

yoktu pek. Aşağıda, gırtlağına kadar su içinde bir adamın bulunabileceği aklına bile

gelmezdi. Zaten ben dokunmadan da zincirler kendi kendine şangırdıyordu. Şakro çoktan

sandala yerleşmiş, bana bir şeyler fısıldayıp duruyordu ya, dalgaların sesinden

ne dediğini duyamıyordum. Neden sonra halkayı çıkardım... Dalgalar sandalı açığa

sürükledi. Ben zincire yapışarak bir süre onun yanısıra yüzdüm, sonra yukarı tırmandım.

Kopardığımız iki kenar tahtasını ıskarmozlara bağladık, kürek gibi kullanarak ilerlemeye

başladık...

 

Dalgalar sandalı salladıkça kıçta oturan Şakro kâh alçalarak görünmez oluyor, kâh

yükselerek neredeyse tepeme çıkıyor, bir yandan da bar bar bağırıyordu. Nöbetçinin

duymasını istemiyorsa susmasını öğütledim. Hemen sesini kesti. Yüzü karanlıkta beyaz

bir leke gibi görünüyordu. Dümeni elinden bırakmıyordu. Yer değişmeye fırsat yoktu.

Hareket etmekten korkuyorduk. Şakro'ya ne yapması gerektiğini bağırarak söylüyordum.

Hemen anlıyor, doğuştan denizciymiş gibi bir anda uyguluyordu söylediklerimi. Kürek

yerine kullandığım tahtalar pek az iş görüyordu. Rüzgâr pupadan esiyor, ben gideceğimiz

yeri pek umursamadan boğazı enlemesine tutturmaya çabalamakla yetiniyordum. Bunu

başarmak da güç değildi. Kerç'in ışıkları hâlâ görünüyordu çünkü. Dalgalar iki yanımızdan

yükselerek bize bakıyor, kızgın kızgın homurdanıyorlardı. Boğaza açıldıkça yükseklikleri

artıyor; vahşi, ürkütücü bir böğürtü işitiliyordu uzaktan.... Sandal gitgide hızlanıyor,

rotayı korumak güçleşiyordu. Kâh derin çukurlara yuvarlanıyor, kâh tepelere

tırmanıyorduk. Gece karardıkça kararıyor, bulutlar üstümüze abanırcasına alçalıyordu.

Sonunda arkadaki ışıklar karanlıklara gömüldü. İşte o zaman korkunç bir durumda kaldık.

Kudurmuşçasına, üstümüze üstümüze saldıran su yığınının ucu bucağı yok gibiydi.

Karanlıkta uçuşan dalgalardan başka bir şey görünmüyordu. Tahtalardan biri elimden

fırlayıp gitti. Ben de ötekini sandalın dibine fırlatarak ellerimle sıkıca bordaya yapıştım.

Sandalın her yükselişinde Şakro vahşi bir sesle uluyordu. Karanlıklara gömülmüş; doğanın

azgın güçlerince kuşatılmış; zavallı, güçsüz bir böcek gibi kalakalmıştım. Kötü bir

umutsuzluk kaplamıştı yüreğimi. Çevremde, dağlar gibi kabararak tuzlu sular fışkırtan

beyaz yeleli dalgalardan başka bir şey görünmüyordu. Parça parça kapkara bulutlarıyla

gökyüzü de dalgaları andırıyordu... Doğa, benimle oynuyordu sanki. Onur kırıcı bir şeydi

bu. Ölümden kaçılmaz. Fakat bu soğuk yasayı yine de bir şeylerle süslemek gerekir.

Yoksa çok ağır ve kabadır o. Ateşte yanmakla bataklıkta boğulmak arasında bir seçim

yapmak, zorunda kalsam, kuşkusuz birinciyi seçerdim. Ne de olsa insana daha yaraşır bir

ölümdür.

Şakro:

-Yelken açalım! diye haykırdı.

- Hani, yelken nerede? -Beni gocuğum...

- Fırlat buraya! Dümeni bırakma!.. Oturduğu yerde sessizce çabaladı. -Tut!..

Gocuğu fırlattı. Dibe doğru güçlükle kayarak bir kenar tahtası daha kopardım. Onu

gocuğun bir kolundan geçirip oturma sırasına bastırdım. Ayağımla sıkıştırıp elimle öteki

kolu ve eteği tutmuştum ki beklenmedik bir şey oldu... Sandal yukarlara fırladı, sonra

aşağı doğru uçarcasına kaydı ve ben kendimi suyun içinde buldum. Bir elimde gocuğu

tutuyordum, öbür elimle de bordadan sarkan bir ipe tutunmuştum. Dalgalar gürültüyle

başımın üstünden geçiyor; boğazıma, kulaklarıma, burnuma tuzlu, acı sular doluyordu...

İpe var gücümle asılarak kendimi yukarı çektim; suyun üstüne çıktım. Başım bordaya

çarparken, elimdeki gocuğu ters dönmüş sandalın omurgasına fırlattım. Kendim de oraya

sıçramaya çalıştım. Tam gücüm tükeneceği sırada başardım bunu ve aynı anda Şakro'yu

gördüm. Az önce bıraktığım ipe tutunmuş, suyun içinde taklalar atıyordu. İp, bordadaki

demir halkalardan geçerek bütün sandalı dolanıyordu anlaşılan. Şakro'ya:

-Sağ mısın? diye haykırdım.

Suyun üstüne fırladı, tıpkı benim gibi kendini sandalın omurgasına çekti. Onu

yakaladım; yüz yüze geldik. Ben ayaklarımı üzengiden geçirir gibi ipten geçirmiş, ata

biner gibi oturmuştum. Fakat sallantılı bir durumdu bu. Bir dalga eyerden alaşağı

edebilirdi beni. Şakro elleriyle dizlerime yapışmış, başını göğsüme vurup duruyordu. Her

yanı tir tir titriyordu. Çenesinin çarpışını duyuyordum. Bir şeyler yapmak gerekiyordu.

Omurgalar yağ gibi kaygandı. Şakro'ya suya girip bordalardan birinin yanında ipe

tutunmasını söyledim. Ben de öte yanda aynı şeyi yapacaktım. Söylediğimi yapacağına,

başını göğsüme daha beter vurmaya başladı. Dalgalar vahşi bir dans yaparcasına

yanımızdan geçiyor, yuvarlanmamak için son gücümüzü harcıyorduk. İp, ayaklarımdan

birini kesiyor, çok canım yanıyordu. Dört bir yanımızda dağlar gibi yükselen dalgalar

gürültüyle çatlayıp yarılıyorlardı.

Aynı şeyi bu kez daha sert söyledim. Ama Şakro başını var gücüyle göğsüme çarpmaya

devam ediyordu. Beklenecek zaman değildi. Ellerini birbiri arkasına dizlerimden

ayırdım, onları ipten geçirmeye çabalayarak Şakro'yıı suya itmeye başladım. İşte o

zaman o korkunç gecenin en korkunç olayı oldu. Şakro yüzüme bakarak:

- Beni boğacak mısın? diye fısıldadı.

Korkunç bir soruydu bu. Ama soruluş daha da korkunçtu. Şakro'nun sesinde hem ürkek

bir boyun eğiş, hem bir yakarı, hem de uğursuz sonuçtan kurtulma konusunda bütün

umudunu yitirmiş bir insanın son iç çekişi vardı. Fakat ıslak yüzünde bir ölü

beyazlığıyla parlayan gözleri belki her şeyden daha korkunçtu. Ona:

- Sıkı tutun! diye bağırarak ipi yakaladım, kendimi suya koyuverdim. Ayağım bir şeye

çarptı ve ilk anda acıdan hiçbir şey anlayamadım. Fakat az sonra bir şey alevlendi içimde,

sarhoşladım, kendimi hiçbir zaman olmadığım kadar güçlü hissederek:

- Toprak! diye bağırdım.

Yeni ülkeler bulan denizciler o sırada benden daha coşkuyla bağırmışlardır belki; ama

seslerinin daha yüksek çıktığını pek sanmıyorum. Şakro uluyarak kendini suya attı. Ne var

ki, yeniden kaygılandık bir süre sonra. Su henüz göğsümüze kadar çıkıyor, çevrede de

kıyıya geldiğimizi gösteren herhangi bir belirti görünmüyordu. Deniz daha durgundu

burada. Dalgalar artık sıçramıyor, tembelce yuvarlanıp geçiyorlardı çevremizden.

Bereket versin sandalın ipini bırakmamıştım. Böylece ben bir yana, Şakro bir yana

geçerek kurtarıcı ipe tutunduk; sandalı da ardımız sıra sürükleyerek korka korka bir

yere doğru yürümeye başladık.

Şakro bir şeyler mırıldanarak gülüyordu. Ben kaygıyla çevreye bakmıyordum. Arkamızda

ve sağımızda dalgaların sesi daha şiddetliydi, önümüzde ve solumuzdaysa hafifti. Sola

doğru yürüdük. Altımız sıkı bir kumsaldı, fakat yer yer çukurlara raslıyorduk. Arada bir

ayağımız yerden kesiliyor, o zaman öteki elimizi ve ayaklarımızı kullanarak yüzüyorduk.

Su kimi zaman da dizlerimize kadar iniyordu. Derin yerlerde Şakro uluyor, bense

korkudan titriyordum. Ansızın, oh! Karşımıza bir ateş çıkıverdi.

Şakro avazı çıktığı kadar bağırdı. Ben sandalın çalınmış olduğunu unutmamıştım. Bunu

hemen ona da hatırlattım. Sustu, az sonra da hüngür hüngür ağlamaya başladı. Ne

yaptıysam yatıştıramadım.

Derinlik gitgide azaldı... dizlerimize... topuklarımıza kadar indi... Çalınmış sandal hâlâ

yedeğimizdeydi. Fakat gücümüz de tükenmişti artık. Onu orada bıraktık. Kara bir kütük

duruyordu yolumuzda. Üstünden atlayıp geçince birtakım dikenli otların üzerine düştük.

Çok canımız yandı. Toprak işte böyle hoş geldin diyordu bize. Fakat buna aldırış etmeyip

ateşe doğru koşmaya başladık. Bir verst kadar ötemizdeydi. Sevinçle parlıyor,

kurtuluşumuzu kutluyordu sanki.

V Karanlığın içinde bir yerden, tüyleri karmakarışık kocaman üç köpek üstümüze atıldı. O

zamana kadar sarsıla sarsıla ağlayan Şakro, bir çığlık kopararak yere yığıldı. Ben ıslak

gocuğu hayvanların üstüne fırlattım; dönüp el yordamıyla taş, sopa gibi bir şeyler

arandım. Elimi dalayan otlardan başka bir şey yoktu. Köpeklerin üçü birden saldırıyordu.

İki parmağımı ağzıma götürüp var gücümle ıslık çaldım. Hayvanlar

geriye sıçradı, aynı anda da koşuşmalar duyuldu.

Birkaç dakika sonra ateşin karşısında, koyun postundan abalarına bürünmüş dört

çobanın arasındaydık. İkisi yere oturmuş, tütün içiyordu. Uzun boylu, gür kara sakallı,

başına bir Kazak papağı geçirmiş olan üçüncüsü, sopasının kocaman sapına

dayanmış, arkamızda duruyordu. Dördüncü çoban, sarışın bir delikanlı, hâlâ ağlayan

Şakro'nun soyunmasına yardım ediyordu. Toprak on onbeş metre ötemizden

başlayarak göz alabildiğince geniş bir alana yayılan boz renkli, yoğun bir örtüyle

kaplanmıştı. Henüz erimeye başlamış ilkbahar karını andırıyordu... İnsan ancak uzun

süre ve dikkatle bakınca birbiri üstüne abanmış tek tek koyunları seçebiliyordu. Birkaç

bin kadar vardılar. Gecenin karanlığında uyuklayarak birbirlerine sokulmuşlar; bozkırı

boydan boya kaplayan koyu, sıcak, kalın bir yumak haline gelmişlerdi. Arada bir

ürkek, acı meleyişler işitiliyordu.

Ben gocuğu kuruturken, çobanlara başımızdan geçenleri olduğu gibi anlattım. Sandalı

nasıl elde ettiğimizi söyledim.

Kır saçlı, sert bir ihtiyar olan çoban, yüzüme dik dik bakarak:

- Peki, sandal nerede şimdi? diye sordu. Söyledim.

Mihal, çobanlardan kara sakallı olanı, sopasını omuzuna vurup kıyıya doğru gitti. Soğuktan

tir tir titreyen Şakro, biraz ısınan fakat henüz kurumayan gocuğu istedi benden. İhtiyar:

- Dur bakalıml dedi. Kanını kızdırmak için önce koş biraz. Ateşin çevresini dolan, haydi!

Şakro ilkin bir şey anlamadı. Fakat az sonra yerinden fırlamasıyla, çırılçıplak, vahşi bir

dansa başlaması bir oldu. Ateşin çevresinde zıp zıp zıplıyor, topuklarımla olduğu yerde

tepiniyor, kollarını açarak avazı çıktığı kadar bağırıyordu. Görülecek şeydi bu. İki çoban

gülmekten yerlerde yuvarlanıyor, ihtiyar hiç istifini bozmadan el çırparak tempo tutmaya

çalışıyorsa da beceremiyordu bir türlü. Danseden Şakro'ya bakarak başını

sallıyor, bıyıklarını oynatıyor, kalın bir sesle hiç durmadan:

- Hop, hop! Hay, ha! Hop, hop! Hay, ha! diye bağırıyordu.

Şakro yalımların aydınlığında bir yılan gibi kıvrılıyor, tek ayağının üzerinde sıçrıyor,

ikisiyle birden tepiniyor, çıplak bedenini kaplayan ter taneleri, bu kızıl aydınlıkta kan

damlalarını andırıyordu. Öteki iki çoban da el çırpıyordu şimdi. Ben dişlerim takırdaya

takırdaya ateşte kurunurken yaşadığımız serüvenin bir Cooper ya da bir Jules Verne

okuyucusunu pek memnun edeceğini düşünüyordum. Kazaya uğrayan gemi, konuksever

yerliler, bir vahşinin ateş dansı...

Dans sona erdi. Şakro gocuğa sarınıp yere oturdu. Bir şeyler yerken kara gözleriyle dik

dik yüzüme bakıyordu. Hoşuma gitmeyen bir şey ışıldıyordu bu bakışlarda. Elbiseleri

ateşin yanındaki bir değnekte kuruyordu. Bana da ekmekle tuzlu yağ verdiler. Mihal geldi.

Sessizce ihtiyarın yanına oturdu. İhtiyar:

- Ne oldu? diye sordu. Mihal kısaca:

- Sandal orada! dedi. -Su alıp gitmesin? -Yok!

Hepsi sessizce bana bakmaya başladı. Mihal ortaya konuşur gibi:

- Bunları atamanın yanına mı götüreceğiz şimdi? dedi. Yoksa dosdoğru gümrükçülere mi

teslim edelim?

Karşılık veren olmadı. Şakro ses çıkarmadan yemeğini yiyordu.

İhtiyar biraz sustuktan sonra:

-Atamana da götürebiliriz... gümrükçülere de... dedi. İkisi de olur.

- Dede, dinle beni... diye söze başlayacak oldum. İhtiyar, beni işitmemiş gibi:

- Demek böyle, Mihal! diye sözünü sürdürdü. Sandal orada, ha?

- He, orada...

- Hım!... Sular sürüklemesin? -Yok... Sürüklemez.

- Öyleyse varsın orada kalsın. Yarın sandalcılar Kerç'e giderken onu da yedeğe alırlar.

Boş bir sandalı götürmekte ne var? Değil mi? Neyse... gelelim size, külhanbeyler... Çok mu

korktunuz? Korkmadınız mı? Hadi, hadi!.. Yarım verst daha açılsaydınız görürdünüz

gününüzü. Balta gibi denizin dibini boylar, boğulup giderdiniz!.. Ne olacak!

Boğulurdunuz işte... Hepsi bu...

İhtiyar sustu. Dudaklarında alaycı bir gülümsemeyle baktı bana:

- Ne susuyorsun oğul?

Yargıları kafamı şişirmişti. Ne dediğini anlamıyor, bizimle alay ettiğini sanıyordum.

Oldukça kızgın bir tavırla:

- Seni dinliyorum ya! dedim. İhtiyar ilgilendi:

- Ee, sonra?

- Hiiç...

- Peki, niye kızıyorsun? İnsan büyüğüne kızar mı? Sustum.

İhtiyar çoban:

- Daha yiyecek ister misin? diye sürdürdü sözlerini.

- İstemem.

- İyi ya. Canın istemeyince yeme. Ama biraz yolluk ekmek alırsın belki! Sevinçten

titredim, fakat hiç renk vermedim.

Usulca:

-Yollukalırdım... dedim.

- Güzel!.. Öyleyse bunlara yolluk ekmekle yağ verin oradan... Bakın, başka bir şeyler varsa

ondan da verin...

Mihal:

- Gidiyorlar mı yoksa? diye sordu. Öteki ikisi de ihtiyara baktılar.

- Ne işleri var bizimle?

Mihal düş kırıklığına uğramıştı.

- Onları atamana ya da gümrükçülere götürecektik hani? dedi.

Şakro başını merakla gocuktan çıkarmış, ateşin çevresinde dolanıp duruyordu. Sakindi.

- Atamanın yanında ne yapsınlar? Ne işleri var onunla? İsterlerse sonra kendileri

giderler...

Mihal inatlaşarak:

- Ya sandal? diye sordu.

- Sandal mı? Ne olmuş sandala? Orada durmuyor mu?

- Duruyor...

- İyi ya, bırak dursun... Sabahleyin İvan iskeleye çeker onu... Oradan da alıp Kerç'e

götürürler. Sandalın işi bu kadar.

İhtiyar çobana gözümü kırpmadan bakıyor; fakat onun güneşten ve rüzgârdan yanıp

kavrulmuş yüzünde, yalımların kıvrak gölgelerinden başka bir şey göremiyordum. Mihal

yelkenleri suya indirmeye başladı:

- Başımıza bir iş gelmeseydi de...

- Dilini tutarsan hiçbir şey gelmez. Ama onları atamana götürürsek korkarım hepimizin

başı ağrır. Biz işimize bakalım, onlar da yollarına koyulsun. Hey! Yolunuz uzak mı? Bunu

daha önce söylemiştim ya, ihtiyar bir daha soruyordu.

-Tiflis'e gidiyoruz...

- Dünyanın yolu! Şimdi ataman eğler bunları. İyisi mi bırakalım da yollarına gitsinler. Ne

dersiniz?

İhtiyar bu ağır aksak söylevi bitirince dudaklarını sımsıkı kenetledi, kırçıl sakalını

sıvazlayarak gözlerini arkadaşlarının üzerinde dolaşırdı. O zaman öteki çobanlar:

- Ne olacak? Gitsinler! diye kararlarını belirtiler. İhtiyar çoban elini sallayarak:

- Haydi, Tanrı yardımcısınız olsun çocuklar! dedi. Biz sandalı yerine göndeririz. Oldu mu?

Ben şapkamı çıkardım:

- Teşekkür ederiz dede! dedim.

- Ne için teşekkür ediyorsun? Heyecanlanmıştım:

- Teşekkür kardeş, çok teşekkür! diye tekrarladım.

- Peki, niye teşekkür ediyorsun canım? Şu işe bak! Ben Tanrı yardımcısınız olsun

diyorum, o kalkmış teşekkür ediyor! Yoksa seni şeytana teslim ederim diye mi korktun?

Ha?

- Ne yalan söyleyeyim, korktum!.. İhtiyar kaşlarını kaldırarak:

- OoL dedi. İnsanoğlunu niçin kötü yola sürükleyeyim? Onu kendi gittiğim yola

gönderirim daha iyi. Dünya küçüktür, belki yine karşılaşırız. Dağ dağa kavuşmaz, insan

insana kavuşur... Hadi sağlıcakla kalın.

Tüylü kalpağını çıkarıp selamladı. Biz de onu ve arkadaşların selamladık, Anapa yolunu

öğrenip ayrıldık. Şakro nedense gülüp duruyordu.

VI

- Niye gülüyorsun? diye sordum.

İhtiyar çoban heyecanlandırmıştı beni. Onun hayat felsefesini düşünüyordum. Serin,

diriltici bir sabah yeli göğsüme çarpıyor; gitgide berraklaşan gökyüzüne bakarak az sonra

parlak, güzel bir günün başlayacağını düşünüp seviniyordum...

Şakro kurnazca göz kıptı bana. Sonra daha çok gülmeye başladı. Onun şen, sağlıklı

kahkahası beni de güldürdü. Çoban ateşinin başında geçirdiğimiz birkaç saatten,

yediğimiz lezzetli yiyeceklerden sonra dirilmiş, kendimize gelmiştik. Kemiklerimizde yine

de hafif bir kırıklık vardı ama, yaşama sevinci bastırıyordu bunu.

- Niye gülüyorsun? Yaşamak güzel şey değil mi? Üstelik karnın da tok, ha?

Şakro başını iki yana salladı. Dirseğiyle böğrümü dürttü. Yüzünü buruşturdu. Yeniden bir

kahkaha koyuverdi. Neden sonra kırık dökük Rusçasıyla:

- Niye güldüğümü anlamıyor musun? dedi. Anlamıyorsun ha? Şimdi anlarsın! Eğer bizi o

gümrükçü atamana götürecek olsalardı, ne yapacaktım biliyor musun? Bilmiyor musun?

Seni gösterip, "beni boğmak istedi bu" diyecektim! Sonra da başlayacaktım ağlamaya! O

zaman acıyıp hapse atmazlardı beni. Anlıyor musun?

önce şaka ediyor sandım. Ne gezer! Beni tasarısının gerçekliğine inandırmayı başardı.

Öyle içten konuşuyordu ki, bu ilkel utanmazlık karşısında kızacak yerde derin bir acıma

duydum. Sizi öldürmeyi tasarladığını büyük bir içtenlikle, tatlı tatlı

gülümseyerek anlatan bir insan hakkında ne düşünürsünüz? Eğer o suç saymıyorsa bunu;

hoş bir oyun, zekice bir şaka olarak görüyorsa, ne yaparsınız? Şakro'ya tasarısının ne

kadar ahlaksızca olduğunu anlatmaya çalıştım. Ne dese iyi? Onu hiç düşünmüyormuşum;

yabancı bir pasaportla dolaştığını unutuyormuşum; bu yüzden başının belaya gireceğini

hesaba katmıyormuşum... v.b. Ansızın korkunç bir düşünce geçti aklımdan:

- Dur hele, dedim. Yoksa seni o sırada boğmak istediğime inanıyor musun gerçekten?

- YooL Beni suya ettiğinde öyle sanmıştım ya, sonra sen de girince yanıldığımı anladım.

-Teşekkür! diye bağırdım. Hiç değilse bunun için teşekkür ederim sana!

- Yok teşekkür etme! Ben sana teşekkür ederim! Orada, ateşin yanında, ikimiz de

üşüyorduk... Gocuk senindi. Ama almadın onu. Kurutup bana verdin. İşte bunun için sana

teşekkür ederim! Çok iyi bir adamsın sen. Anlıyorum bunu. Tiflis'e bir varalım, bak neler

olacak. Seni babama götürüp "İşte adam dediğin böyle olur!" diyeceğim. "Besle onu. Beni

de ahıra, eşeklerin yanına bağla!" Böyle diyeceğim işte. Birlikte yaşayacağız. Bahçıvan

olacaksın. İstediğin kadar ye, iç!.. Ah, ah, ah!.. Hayatın öyle

şenlenecek ki! Yan gelip yatacaksın!... İçtiğimiz su ayrı gitmeyecek!..

Tiflis'te kavuşacağım güzel hayatı uzun uzun, ballandıra ballandıra anlatıyor; bense

yeni bir ahlak uğruna dövüşmek için yollara düşen, fakat kendilerini anlamakta

yeteneksiz yol arkadaşlarına raslayan insanların o büyük mutsuzluğunu

düşünüyordum... Bu yalnız kişilerin hayatı çok çetindir! Onlar toprağın üzerinde,

havadadırlar... İyi bir tohum gibi kimi zaman berketli bir toprağa düşselerde çoğu kez

oradan oraya sürüklenirler...

Gün ağarıyordu. Denizin enginlerini pembe bir aydınlık bürümüştü.

Durduk. Şakro kıyının az ötesinde rüzgârın açtığı bir çukura uzandı, gocuğu başına

çekerek az sonra uykuya daldı. Ben onun yanıbaşına oturup denize bakmaya

koyuldum.

Engin, uçsuz bucaksız hayatını yaşıyordu deniz. Sürüler halinde kıyıya koşan dalgalar

kumsala çarparak parçalanıyor, kumsal tuzlu suyu emerken hafifçe cızırdıyordu.

Beyaz yelelerini savurarak gelen ilk dalga sürüleri göğüslerini gürültüyle kıyıya

çarpıyor, onun karşı koymasıyla geri çekiliyorlardı. Fakat arkadan gelen dalga sürüleri

birincileri göğüslüyordu. Bir köpük ve serpinti yığını içinde sımsıkı kenetlenerek

yeniden kıyıya doğru yuvarlanıyor, hayatlarının sınırlarını genişletmek istercesine

hınçla dövüyorlardı karayı. Gün ışığıyla aydınlanan en uzaktaki dalgalar kan gibi

kıpkırmızıydı. Her yandan dalgalar doğuyordu. Sanki bilinçli bir amaçla canlanan bu

koca su kütlesi, tek damlasını yitirmeden geniş ve düzenli akınlarla amacına

ulaşmaya çalışıyordu. Sessiz kıyıya hınçla atılan öncü dalgaların yiğitliği

heyecanlandırıyordu insanı. Onların arkasından da gün ışığının renkleriyle bezenmiş,

güçlü, mağrur ve güzel denizin ilerleyişini görmek hoş bir şeydi...

Burnun hemen arkasında, bordasına kudurmuşçasına çarpan dalgaları yara yara,

denizin coşkun bağrında görkemle salınarak büyük bir vapur ilerliyordu. Hani başka

zaman olsa, güneşin pırıl pırıl aydınlattığı bu güzel ve güçlü makineye bakarak

doğanın kör güçlerini tutsak eden insanoğlu adına gurur duyabilirdim... Fakat

yanıbaşımda doğanın kör güçlerine taş çıkartan bir insanoğlu yatıyordu.

VII

Tersk bölgesinde ilerliyorduk. Şakro'nun üstü başı şaşılacak kadar paralanmış, kendisi de

domuzuna hınzırlaşmıştı. Oysa açlık çekmiyorduk artık. Kazancımız yerindeydi.

Elinden hiçbir iş gelmediği belliydi. Bir gün harman makinesiyle sap ayırmaya kalkışmış,

öğleden sonra avuçları kan içinde çıkagelmişti. Bir başka gün ağaç kökü ayıklamaya

giriştiğinde kazmayla boynunun derisini sıyırmıştı.

İki gün çalışıp bir gün yürüyerek oldukça ağır ilerliyorduk. Şakro'nun karnı doymak

bilmediği için

boğazından artırıp üstüne bir şey alamıyordum. Elbise olarak renk renk yamalarla şöyle

böyle

tutturulmuş bir paçavra yığını kalmıştı sırtında.

Bir gün bir Kazak köyünde, bin güçlükle ve gizlice biriktirdiğim beş rubleyi çıkınımdan

aşırdı;

akşam üstü zil zurna sarhoş, yanında da iri bir Kazak karısıyla, o sırada çalıştığım

bostana çıkıp geldi.

Kadın:

- Merhaba melun kâfir! diye selamladı beni.

Bu sıfatı hak etmek için ne yaptığımı sorduğumda, Kazak karısı kurula kurula şöyle

karşılık verdi:

- Çünkü, şeytan herif, bu delikanlının kadınları sevmesine engel oluyormuşsun!

Yasaların izin verdiği şeyi sen nasıl yasaklarsın?.. Melun!

Şakro kadının yanında duruyor, başıyla onaylıyordu onu. Fitil gibiydi. İkide bir

düşecekmiş gibi sendeliyordu. Alt dudağını sarkıtmış; bulanık, anlamsız bakışlarını

yüzüme dikmişti. Ben hayretle onlara bakıyordum. Dev anası:

- Hey, ne diye gözlerini belertiyorsun? diye bağırdı. Çık bakalım çocuğun parasını! Ben

büsbütün şaşırarak:

- Ne parası? diye sordum.

- Çık parayı! Yoksa karakolu boylarsın! Ondan Odesa'da arakladığın yüz elli rubleyi sökül

bakalım!

Bakakaldım. Şeytan karı sarhoş kafayla gerçekten de yapmaya kalkarsa dediğini, çok

kötü olurdu. Yabancılara karşı zaten sert davranan karakol komutanı tutuklayıverirdi

bizi. Ondan sonra ayıkla pirincin taşını! İyisi mi, alttan alayım dedim. Neden sonra, üç şişe

şarabın da yardımıyla şöyle böyle yatıştırabildim onu. Kadın toprağa, karpuzların arasına

yuvarlanıp sızdı. Ben de Şakro'yu yatırdım. Ertesi sabah erkenden, kadını karpuzlarla

başbaşa bırakarak köyden ayrıldık.

Şakro, bir gün önceki sarhoşluktan yarı hastaydı. Ekşi, şiş bir suratla ikide bir tükürüyor,

güçlükle soluk alıyordu. Bir iki kez konuşturmak istedimse de oralı olmadı. Kafasını koyun

gibi sallamakla yetindi.

Dar bir keçiyolunda ilerliyorduk. Küçük, kırmızı kertenkeleler kaçıp gidiyordu

ayaklarımızın altından. Doğa, insana uyku veren tuhaf bir sessizlik içindeydi. Gökyüzü

ardımız sıra kara bulutlarla kaplanıyordu. Önümüz henüz aydınlıktı. Uzakta bir yerlerde

gök gürüldüyor, homurtuları gitgide yaklaşıyordu. Yağmur damlalar halinde dökülmeye

başladı. Otlar madeni bir sesle hışırdadı.

Gizlenecek bir yer yoktu. Havanın karartısı arttı ve otların hışırtısı ürkütücü bir şekilde

yükseldi. Gök gümbürdüyor, mavi bir ışıkla aydınlanan bulutlar sarsılıyordu. Yağmur seller

gibi yağmaya, bomboş bozkırda yıldırımlar birbiri arkasına gürüldemeye başladı. Rüzgârın

ve yağmurun şiddetinden otlar yere kapaklanmıştı. Her şey zangır zangır sarsılıyordu.

Şimşekler göz kamaştırarak bulutları yırtıyordu... Onların mavi ışıltısında uzaktaki

sıradağlar bir an için soğuk, gümüşümsü bir parlaklıkla görünüyor; sonra karanlık bir

uçuruma yuvarlanmışcasına gözden siliniyorlardı. Her şey gürüldüyor, titriyor, bir ses

kaynağı oluyordu. Tüm doğa sese gelmişti sanki. Gökyüzü ateşler saçarak kendini

yeryüzünden yükselen tozlardan, alçaklıklardan arındırıyor; yeryüzü onun öfkesi

karşısında dehşete düşmüşçesine sarsılıyordu. Şakro ürkmüş bir köpek gibi hırıldıyordu.

Bense sevinç doluydum. Bozkır fırtınasının güçlü karanlık tablosu karşısında yücelmiş

gibiydim. Bu olağanüstü kargaşa beni kendine çekiyor, ruhumda kahramanlık özlemleri

uyandırıyordu...

İçimde birdenbire, doğanın büyük korosuna katılmak, ruhumu dolduran coşkuyu bir

şeylerle anlatmak isteği yükseldi. Gökyüzünü kucaklayan mavi alev, benim göğsümde

yanıyordu sanki. Nasıl anlatabilirdim bu coşkuyu? Ansızın, sesimin olanca gücüyle bir

şarkıya başladım. Gök gürüldüyor, şimşekler çakıyor, otlar hışırdıyor ve ben kendimi

bütün bu seslerle tam bir uyum içinde hissederek şarkı söylüyordum... Aklımı kaçırmış

gibiydim. Ama hoş görülebilirdi bu. Kendimden başkasına bir zararı yoktu çünkü. Denizde

tayfun, bozkırda fırtına! Doğanın en müthiş olaylarıdır bunlar.

Böylece, herhangi bir kimseyi tedirgin ettiğimi ya da birinin beni kınamaya kalkışacağını

aklıma bile getirmeden bağırıp duruyordum. Fakat birdenbire bacaklarımdan

yakalandığımı hissettim ve ister istemez bir su birikintisi içinde buldum kendimi... Şakro

öfkeyle yüzüme bakıyordu.

- Aklını mı kaçırdın? Ha? Kaçırmadın mı? Öyleyse sus! Bağırma! Yoksa gırtlağını

parçalarım! Anlıyor musun?

Şaşırmıştım. İlkin suçumun ne olduğunu sordum ona.

- Korkutuyorsun beni! Anladın mı? Gök gürlüyor, Tanrı konuşuyor, sense bağırıyorsun...

Düşüncen nedir?..

Ona herkesin istediği zaman şarkı söylemek hakkına sahip olduğunu bildirdim.

- Ben söylemek istemiyorum! diye kestirip attı.

- İstemezsen söylemezsin!

Sert bir sesle ve sözcüklerin üstüne basa basa:

- Sen de söyleme! dedi.

- Ya söylersem? Şakro öfkeyle:

- Bana bak, dedi. Kendini ne sanıyorsun? Kimsin sen? Evin var mı? Anan var mı? Baban?

Hısım akraban var mı? Toprağın? Şu yeryüzünde kimsin sen? Kendini insandan mı

sayıyorsun? İnsan benim! Her şeyim var!.. (Elini göğsüne vurdu.) Beni bütün Kutayis,

bütün Tiflis tanır!.. Anlıyor musun? Bana karşı gelme! Bana hizmet edersen karşılığını

alırsın! Hem de on katıyla! Yapacak mısın bunu? Ha? Zorunlusun buna! Tanrının herkese

karşılık beklemeden çalışmak emrettiğini söyleyen sendin! Oysa benden karşılığını

alacaksın! Niye üzüyorsun beni? Akjl öğretmeye, gözümü korkutmaya çalışıyorsun! Senin

gibi olmamı mı istiyorsun? İyi bir şey değil bu! Cık, cık, cık!.. Tövbe, tövbe!..

Soluk soluğa konuşuyor, içini çekiyor, oflayıp pufluyordu. Ben, ağzım bir karış açık

bakakalmıştım. Yol boyunca bana karşı içinde biriktirdiği bütün hoşnutsuzluklarını ve

öfkelerini boşalttığı belliydi. Sözlerinin etkisini artırmak için parmağını göğsüme

dayıyor, omuzlarımı sarsıyor, özellikle önemli yerlerde de bütün ağırlığıyla üstüme

abanıyordu. Yağmur başımızdan aşağı seller gibi akıyor, gök aralıksız gümbürdüyor, Şakro

sesini duyurmak için avazı çıktığı kadar bağırıyordu. Durumun gülünçlüğü her şeyi

bastırdı ve kahkahalarla gülmeye başladım... Şakro tükürüp öte yana döndü.

VIII

...Tiflis'e yaklaştıkça yol arkadaşımın durgunluğu artıyor, yüzü gitgide asılıyordu. Eski

ablaklığı kalmayan bu kıpırtısız yüzde yeni bir şeyler belirmişti. Vladikafkas

yakınlarında bir Çerkeş köyüne uğrayıp mısır toplama işine girdik.

Aşağı yukarı hiç Rusça bilmeyen, durmadan sataşıp bize kendi dillerinde söven

Çerkeslerin arasında iki gün çalıştıktan sonra çevremizdeki düşmanlık çemberinden

ürkerek köyden ayrıldık. On verst kadar uzaklaşmıştık ki, Şakro:

-Artık çalışmaya paydos! Bunu satıp her şeyi alacağız! Bizi Tiflis'e kadar götürecek!

Anlıyor musun? diye bağırarak koynundan bir tomar ipek kumaş çıkardı.

Kan beynime sıçradı. Kumaşı elinden kaptığım gibi bir yana fırlattım, dörüp arkaya

baktım. Çerkeslerin şakası yoktur. Kısa bir süre önce şu hikâyeyi dinlemiştik

Kazaklardan: Köyde işçilik yapan bir serseri, ayrılırken bir demir kaşık götürmüş.

Çerkesler yetişip yakalamışlar adamı. Üzerini arayıp kaşığı bulmuşlar. Karnını hançerle

deşip kaşığı yaraya yerleştirmişler. Sonra da yaralıyı öylece bırakıp gönül rahatlığıyla

ayrılmışlar oradan. Kazaklar adamı can çekişirken bulmuşlar. Olayı anlatmış ve daha

köye varmadan yolda ölmüş. Çerkesler konusunda sıkı sıkı uyarılmıştık. Bu ve buna

benzer pek çok hikâyeye inanmamak için bir sebep yoktu.

Şakro'ya bunları hatırlattım. Karşımda durmuş beni dinliyordu. Ansızın dişlerini sıktı,

gözlerini

kırpıştırdı, hiç ses etmeden bir kedi gibi üzerime atıldı. Birkaç dakika adam akıllı

dalaştık.

Sonunda, öfkeyle:

-Yeter!., diye bağırdı.

Adamakıllı yorulmuştuk. Karşı karşıya oturup uzun süre sustuk... Şakro çalınmış

kumaşı fırlattığım yere acıklı bir yüzle bakarak:

- Niçin dövüştük sanki? dedi. Cık, cık, cık!.. Ne saçma şey. Senin malını çalmadım ya. Ne

oldu, acıdın mı bana? Asıl ben sana acıdım da onun için çaldım... Sen

çalışıyorsun... Benim elimden iş gelmiyor... Başka ne yapabilirim? Sana yardım etmek

istedim...

Ona hırsızlığın kötü bir şey olduğunu anlatmaya çalıştım.

- Lütfen sus! diye sözümü kesti. Kütük gibi kafan var... (Sonra horgörüyle sürdürdü

sözlerini.) ölmek mi istersin, hırsızlık yapmak mı? Ha? Haydi oradan! Bu hayat mıdır? Sus!

Yine sinirlenmesinden korkarak sustum. Bu Şakro'nun ikinci hırsızlığıydı. Bir keresinde

Karadeniz kıyısındayken Rum balıkçılardan bir cep saati aşırmıştı. O zaman da az kalsın

dövüşüyorduk. Bir süre dinlenip yatıştıktan sonra, Şakro:

- Haydi, gitmiyor muyuz? dedi.

Yine yola düştük. Yüzü gitgide asılıyor; arada bir tuhaf, kaçamak bakışlar fırlatıyordu

bana. D arya I boğazını geçip Gudavur'a inmeye başladığımızda:

- İki gün sonra Tiflis'teyiz, dedi. Cık, cık, cık! (Dilini şapırdattı, yüzü gün gibi ışıdı.) Eve

giderim. "Neredeydin?" derler. "Gezideydim!" Sonra doğru hamama! Of be! Tıka basa

doyururum karnımı! Anama, "karnım çok aç" derim. Babama, "bağışla beni" derim. "Çok acı

çektim, hayatı öğrendim! Serseriler çok iyi insanlarmış! Gün gelir de onlardan birine

raslarsam çıkarıp bir ruble vereceğim. Meyhaneye götürüp iç bakalım arkadaş diyeceğim,

bir zamanlar ben de serseriydim! Sonra seni anlatırım babama... İşte bana ağabeylik eden

insan... Beni eğitti. Dövdü beni, köpek!.. Besledi... Şimdi buna karşılık sen de onu besle. Bir

yıl besle! Tam bir yıl, anladın mı?" Maksim, işitiyor musun?

Bir çocuk saflığıyla söylenen bu sözler hoşuma gidiyordu. Ayrıca, kış gelmek üzereydi,

benimse Tiflis'te tanıdığım kimse yoktu. Gudavur'da ilk kara raslamıştık. Şakro'nun

sözleri bu bakımdan da ilgilendiriyordu beni. Ne de olsa bir şeyler bekliyordum ondan.

Hiç durmadan ilerliyorduk. İşte, eski İberya'nın başkenti Meşhet'teyiz. Yarın Tiflis'e

varıyoruz.

Kafkasya'nın iki dağ arasına sıkışmış başkentini daha beş verst öteden gördüm. Şakro

sakindi. Alık gözlerle ilerlere bakıyor, sağa sola salyalarını tükürüyor, ikide bir yüzünü

ekşiterek karnını oğuşturuyordu. Yolda bulduğu çiğ bir havucu mideye indirmişti çünkü.

- Benim gibi soylu bir Gürcü, memleketine güpegündüz bu paçavralar içinde

girer mi sanıyorsun? Yooook! Akşamı bekleyeceğiz. Dur bakalım!

Boş bir yapının duvarı dibine çöktük, son sigaralarımızı sardık ve soğuktan titreye

titreye içmeye başladık. Gürcistan askeri yolu üzerinde keskin bir rüzgâr esiyordu.

Şakro dişlerinin arasından hüzünlü bir türkü mırıldanıyordu... Ben sıcak bir odanın ve

yerleşik bir düzenin, göçebe hayatına olan üstünlüklerini düşünüyordum. Yol arkadaşım

kalktı, kararlı bir yüzle:

- Haydi, dedi.

Hava kararıyordu. Kentin ışıkları tek tek yanmaya başlamıştı. Güzel bir görünümdü bu.

Vadiyi saran karanlığın içinde ışıklar yavaşça, birbiri arkasına sıçrayıp çıkıyordu.

- Dur! Şu başlığı bana ver de yüzümü gizleyeyim... Bakarsın bir tanıyan olur... Çıkarıp

verdim. Olginskoy Sokağı boyunca ilerliyoruz. Şakro kararlı bir tavırla ıslık çalıyor.

- Maksim! Şu tramvay durağını görüyor musun, Veriyski Köprüsü'nü? Orada otur, bekle

beni! Ama bekle ha! Ben surda bir eve uğrayıp arkadaştan bizimkileri, babamı, annemi

sorayım...

- Çok mu kalacaksın?

- Hemen geliyorum! Bir dakika sonra!..

Biranda karanlık, dar bir sokağa daldı, gözden kayboldu. Bir daha görünmemek üzere...

Hayatımın hemen hemen dört aylık bir süresinde bana yol arkadaşlığı eden bu adama

bir daha hiç raslamadım. Fakat iyi duygularla, şen bir gülümsemeyle sık sık anarım

onu.

O bana, akıllı insanların yazdığı koca koca kitaplarda bulunamayacak pek çok şey

öğretti. Hayat, insanların bilgeliğinden daha derin ve anlamlıdır çünkü.

-sOn-

1894